var textForPages = ["ÇEVİRİ                                                         KURAMLARI                                                                                 Zuzana Raková                                                                                                         Çevirmen                                                                                            Yusuf Polat","Çeviri Kuramları                                                           Zuzana Raková                                                              Çevirmen                                                    Yusuf Polat                                                            Ankara  2016                                                Çevirmenin Yayını","ÖZGÜN YAPITA  İLİŞKİN BİLGİLER                       Zuzana Raková. Les théories de la traduction.  1. édition. Brno: Masarykova                      univerzita, 2014. 170 p.  ISBN 978-80-210-6890-2.                      Available  online from:                      https://digilib.phil.muni.cz/data/handle/11222.digilib/130676/monography.p                      df                      “Faculty of Arts as Centre of Excellence  in Education: Complex  Innovation                      of Study Programmes  and Fields at FF MU with Regard  to the Requirements                      of  the Knowledge  Economy (FIFA) (Project  Nr.: CZ.1.07/2.2.00/28.0228).                      This project was funded  by the Czech Ministry of Education and European                      Social  Fund”                       Zuzana Raková. Les théories de la traduction.  1. édition. Brno: Masarykova                      univerzita, 2014. 170 p.  ISBN 978-80-210-6890-2.                      Çevrimiçi  erişim adresi:                      https://digilib.phil.muni.cz/data/handle/11222.digilib/130676/monography.p                      df”                      “Eğitimde  Mükemmellik  Merkezi  olarak  Sanat  Fakültesi:  FF  MU’daki                      Öğrenim Program ve Alanlarının Bilgi Ekonomisi Koşullarına Göre Karmaşık                      Yenilenmesi  (FIFA) (Proje No.: CZ.1.07/2.2.00/28.0228) projesi kapsamında                      gerçekleştirilmiştir.                      Bu  proje  ‘Çek  Cumhuriyeti  Eğitim  ve  Avrupa  Sosyal  Fonlar  Bakanlığı’                      tarafından finanse edilmiştir.                       ÇEVİRİ  YAPITA  İLİŞKİN BİLGİLER                      Zuzana Raková (2016). Çeviri Kuramları. 1. Baskı. Çevirmen: Yusuf Polat,                      Çevirmenin  yayını. 237 s. ISBN: 978-605-83169-0-4                      Çevrimiçi  erişim adresleri:                           1.  https://digilib.phil.muni.cz/data/handle/11222.digilib/130676/mon                                 ography.pdf                            2.  https://kirikkaleturkey.academia.edu/YusufPolat","Yazar : Zuzana Raková                      Redaktör: Özkan Güngör                      Başlık : Çeviri Kuramları                      Çeviri türü: Tamamı                      Çevirmen: Yusuf Polat                      Yayınlayan: Yusuf Polat                      Yayın yeri: Ankara                      Yayın tarihi: Ekim 2016                      Yayın şekli: Elektronik - PDF                      ISBN: 978-605-83169-0-4                      Baskı sayısı: 1. Baskı                      Özgün metin dili: Fransızca                       Bu eserin her türlü yayın hakkı yazarına ve Masarykova Üniversitesi’ne aittir.                      Çevirmenle  hak  sahipleri  arasında  yapılan  sözleşme  ile  çevirmene  eserin                      Fransızcadan  Türkçeye  çevrilmesi  ve  dijital  veya  benzeri  bir  yolla                      çoğaltılarak  eğitim  amaçlı  olarak  yayılması  izni  verilmiştir.  Gerek  dijital                      gerekse de benzeri  biçimlerde  kesinlikle para  ile satılamaz,  doğrudan veya                      dolaylı maddi kazanç gözetilerek dağıtımı  yapılamaz. Ulusal ve uluslararası                      telif  yasalarının  ve  kurallarının  izin  verdiği  ölçüler  dışında  kısmen  veya                      tamamen alıntı yapılamaz.","Yazarın biyografisi : Olomouc’ta Palacký Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde                      Fransız  Filolojisi ve tarih yüksek  lisansı  yaptıktan sonra,  2009 yılında Roman                      dilleri alanında (2011 yılında Brno’da, Masaryk  Üniversitesi Yayınları arasında                      çıkan) La Francophonie de la population  tchèque 1848-2008 konulu doktora tezini                      savunmuştur. Fransızcanın  Çek  öğretim  dizgesindeki yeri  ve XIX.  yüzyıl Çek                      Fransızca çevirmenleri konusunda çok sayıda makale yazmıştır. Şu an yürüttüğü                      araştırmalar çeviri, çeviri toplumbilimi ve XIX. ve XX. yüzyıllarda Fransızcadan                      Çekçeye çeviri tarihi üzerine yoğunlaşmaktadır. Son yayınları çeviri kuramları ve                      çeviri tarihi (Théories de la traduction, Université Masaryk, Brno, 2014 ; La traduction                      tchèque du français, Université Masaryk, Brno, 2014) ile ilgilidir. Yazar 2010 yılından                      bu  yana  Brno’da  (Çek  Çumhuriyeti) Masaryk  Üniversitesi Edebiyat  Fakültesi                      içerisinde yer  alan Roman  Dilleri ve Edebiyatları Enstitüsü’nde çeviribilim ve                      Fransız filolojisi dersleri vermektedir.                       Çevirmenin biyografisi: 1970 Ardahan  (Hanak) doğumlu  olup 1990 yılında                      Gazi Eğitim Fakültesi Fransız Dili ve Eğitimi Bölümü’nde lisans, 1998 yılında                      Dokuz Eylül Üniversitesi yüksek lisans yapmış, 2010 yılında Ankara Üniversitesi                      Sosyal  Bilimleri  Enstitüsü  Dilbilim  Bölümünden  Yabancı Dil  Öğretiminde Söz                      Edimleri adlı  teziyle  doktor  unvanını almıştır.  Ankara  Üniversitesi Türkçe  ve                      Yabancı  Dil  Araştırma  ve  Uygulama  Merkezi  TÖMER’de,  1992-2013 yılları                      arasında, Fransızca ve Türkçe okutmanlığının yanı sıra yöneticilik görevlerinde                      bulunduktan sonra, 2013 yılından bu yana Kırıkkale Üniversitesi Fen Edebiyat                      Fakültesi, Batı Dilleri ve Edebiyatları Bölümü, Fransızca Mütercim Tercümanlık                      Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.","Çeviri Kuramları                            İÇİNDEKİLER                        Les théories de la traduction’un Türkçe baskısına önsöz …...iii                      Çevirmenin  Önsözü…………………………………………..iv                       GİRİŞ............................................................................................................ 1                       ÇEVİRİBİLİMİN DOĞUŞU VE TANIMI ........................................ 4                       ÇEVİRİ KURAMLARI.........................................................................21                       A. Çeviri Üzerine Düşünceler -  Çeviri Tarihine Bakış ................21                                 A.I. İncil Çevirileri – Orta Çağ, Rönesans ............................ 21                                 A.II. Fransız (+İngiliz,  İspanyol) Hümanizmi  –                                Clément  Marot, Étienne Dolet, Jacques Amyot,                                François de Malherbe ................................................................ 25                                 A.III. Fransız Klasisizmi  - François de Malherbe,                                Claude Gaspard Bachet de Méziriac,  Nicolas Perrot                                d ́Ablancourt, Pierre-Daniel Huet, Gaspard de Tende......... 36                                  A.IV.  İngiliz  Klasisizmi  - George Chapman, John                                Dryden, Alexander Pope, Alexander Fraser Tytler.............. 51                                 A.V. Alman Klasisizmi  ve Romantizmi  - Johann                                Christoph Gottsched, Johann Wolfgang Goethe,                                Wilhelm von Humboldt, Friedrich Schleiermacher ............. 55                                 A.VI.  İngiltere, Almanya, İspanya, Fransa, XIX.                                Yüzyıl  – XX. Yüzyılın  İlk Yarısı; Walter Benjamin,                                José Ortega y Gasset, Valéry Larbaud ................................... 66                       B. XX. Yüzyılda Çeviri Yaklaşımları ve Modelleri........................77                                 B.I. Dilbilimsel Kuramlar - 1950’li ve 1960’lı Yıllar ......... 80                                 B.II. Yazınsal Kuramlara Bağımlı Yaklaşımlar ................. 114                                 B.III. Çeviri Araştırmalarının İlk Aşaması .......................... 120                                  B.IV. Yorumlayıcı Kuram...................................................... 129                                 B.V. Oyun Kuramı................................................................... 137                                                                                                           i","Çeviri Kuramları                                   B.VI. Eylem Kuramı ............................................................... 146                                  B.VII. Skopos kuramı ve işlevsel yaklaşımlar.................... 150                                 B.VIII.  “Çeviri Araştırmaları”  (Translation Studies)                                ve Çoğuldizge Kuramı ............................................................ 176                                 B. IX. Toplumbilimsel,  Feminist,  Sömürgecilik                                Sonrası Kuramlar / Bakış Açıları .......................................... 189                       ETKİLİ ÇAĞDAŞ ÇEVİRİBİLİMCİLER................................... 195                       ÇEVİRMEN İÇİN BİLİŞİM ARAÇLARI.................................... 204                       TERİMLER SÖZLÜĞÜ .................................................................... 207                       KAYNAKÇA ......................................................................................... 226                                                                                                                                                    ii","Çeviri Kuramları                         Les théories de la traduction’un                       Türkçe çevirisi için Önsöz                                 Elinizdeki  yapıt,  özünde,  bugün  batı  dünyasında  en                      bilinen  çeviri  kuramlarının  bir  özeti  olarak  tasarlanmışsa da                       özellikle  Fransa,  Almanya,  Büyük  Britanya  ve  İspanya gibi                      ülkelerde  Rönesans’tan XX. yy’a kadar olan  dönemde  çeviri                      edimi  ile  ilgilenmiş  çevirmenlerin,  dil  filozoflarının,  şairlerin                      veya yazarların  düşünceleri  üzerine  odaklanan  artzamanlı  bir                      boyutu  da  bulunmaktadır.  Özgün  yapıt  özellikle  Fransızca                       çeviribilim  öğrenimi gören Çek üniversite öğrencilerine yönelik                      olduğundan,  Fransız  dilinde  yazılmış  ve Fransız  ve Fransızca                      konuşan  kuramcılara  oldukça  geniş  bir  yer  verilmiştir.                       Fransızca  özgün  yapıt,  benim  de bir  parçası olduğum,  Brno                      Masaryk  Üniversitesi  Roman  Dilleri                    ve  Edebiyatları                      Enstitüsü’nün  de  içinde  yer  aldığı  öğrenim  programlarının                      karmaşık güncellenmesini  amaçlayan bir Avrupa projesi (FIFA)                      tarafından parasal olarak desteklenmiştir.                                 Kitabın  eksiksizlik  iddiasında  olmadığını  ve  ister                      istemez  Orta  Avrupa  kaynaklı  oluşunun  izlerini  taşıdığını                      söylemeye  gerek  yok:  Çalışmalarının  neredeyse unutulmaya                       yüz  tuttuğu  birkaç  on  yılın  ardından,  çeviriler  (İngilizce  ve                      İtalyanca) sayesinde,  batıda  yeniden  tanınmaya  başlayan Jiří                      Levý  ve  Anton  Popovič  üzerinde  daha  fazla  durulmasının                      nedeni budur. Öte yandan, içinde Rusya’nın ve eski SSCB’nin                      de olduğu  diğer  Doğu Avrupa ülkelerinde  önemli  kuramcılar                       vardı ve olmaya devam etmektedir, fakat bunlar dilsel  engeller                      nedeniyle  bu  yapıtta  yer  almamaktadır.  Düşüncelerin,  çeviri                      kuramları  alanı  da  içinde  olmak  üzere,  uluslararası  düzeyde                      dolaşımı  için çeviri ediminin  gerekliliğinin  pratik bir yansıması                       daha. Çeviri kuramcılarının  çalışmalarının  görece az çevriliyor                      olması  biraz  çelişkili  bir  durum  (sanki  çeviribilimcilerin                      kendileri  çevirilerden  vazgeçmiş  gibi  duruyorlar).  Alman                      skopos kuramcıları ve bunların Fransızcaya çevirisi uzun zaman                       boyunca bunun bir örneğiydi:  Bu etkili  çeviribilim  okulunun  ilk                                                                                                          iii","Çeviri Kuramları                         özgün  çalışmalarının  yayımlanmasından  ancak otuz  yıl  sonra                       çevirileri  yayımlanmaya başlar.                                Dolayısıyla,  Kırıkkale  Üniversitesi’nden  sayın  Yusuf                      Polat’ın  bu  yapıtı,  Türkçe konuşan  çevirmen  ve  çeviribilim                      öğrencilerinin  de  öğrenimleri  süresince  yararlanabilmesi  ve                       çeviribilimi  konu alan özgün Türkçe yapıtlara da esin kaynağı                      olması  için  Fransızcadan Türkçeye çevirme isteğini  büyük  bir                      sevinç duyarak öğrendim. Ayrıca, eposta yazışmaları sayesinde,                      sayın  Yusuf  Polat’ın  yaptığı  çevirinin  ilerleyişini  takip                      edebilmiş  olmaktan  memnuniyet  duydum.  Bu  zor  çalışmayı                       özenle ve büyük bir sorumluluk  duygusu içerisinde yürüttüğüne                      tanık oldum.                                                                                    Zuzana Raková                                                                    Brno Masaryk Üniversitesi                                                                        Çek Cumhuriyeti,  Brno                                                                                                                                  iv","Çeviri Kuramları                         Çevirmenin Önsözü                                  Elinizdeki  kitabın Fransızcasını 2014 yılında,  Kırıkkale                      Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Batı Dilleri ve Edebiyatları                      Bölümü,  Fransızca Mütercim Tercümanlık  Anabilim  Dalı’nda                       Çeviribilim ve Çeviri Kuramları derslerini vermeye başladığım                      dönemde  internet  üzerinde  araştırma  yaparken  keşfettim.                      Kuramsal  bir  kitap  olması  nedeniyle,  Fransızca  okunması                      durumunda  yeterli  düzeyde  anlaşılmasının  ve  kavranmasının                      güç  olduğunu  gözlemlediğim  için  öğrencilerimin  kullanımı                       amacıyla çevirmeye karar verdim. Elbette Fransızca Mütercim                      Tercümanlık Bölümü öğrencileri bu tür kitapları yazıldığı  dilde                      anlayabilirler,  fakat yalnızca  kendi öğrencilerimin  değil,  diğer                       bölümlerde        (İngilizce,     Almanca,  Arapça,  Farsça,  vb)                      çeviribilim  öğrenimi  gören öğrencilerin  de yararlanabilmeleri                      için  Türkçeye  çevirmemin  yararlı  olacağını  düşündüm.                      Nitekim, kitabın  çevirisini  okumalarını  rica ettiğim İngilizce ve                      Almanca  çeviribilim  bölümlerinden  meslektaşlarım  kitabın                       kendi  öğrencileri  için  de yararlı  olabileceğini  ilettiler.  Bu tür                      kitaplar elbette Türkçede de bulunmakla birlikte,  farklı bir bakış                      açısının her zaman yararlı olduğuna yönelik inancım da beni bu                       çalışmaya iten diğer bir etken oldu.                                Çeviriyi  Türkiye’de yayımlamak  üzere eposta yoluyla                      iletişim  kurduğum sayın Zuzana Raková hiç düşünmeden kabul                      etti.  Ardından,  bir  Avrupa  projesi  tarafından  parasal  olarak                      desteklendiği  için proje yöneticilerinden  izin  istendi ve kısa bir                       süre sonra çeviriye  izin  verildi.  Gerek diğer  hak sahiplerinin,                      gerekse de yazarın  hiçbir  maddi  karşılık  beklemeksizin  izin                      verdiklerini,  benim  de bu çeviri nedeniyle  herhangi bir  maddi                      kazanç  elde  etmediğimi  belirteyim.  Bilginin  üretimi  elbette                       maliyetli  bir iş, fakat günümüzde bile birçok öğrencinin  maddi                      engeller  nedeniyle  kaynaklara  erişmekte  güçlük  çektiğini                      biliyorum       ve  günümüz  bilgi           teknolojilerinin       sağladığı                      olanaklarla  gönüllülük  esasına dayalı  çalışmalarla  bu sorunun                       aşılabileceğini  inanıyorum.                                                                                                           v","Çeviri Kuramları                                   Çeviriye  gelince,  her çevirmen, çevirisinin  önsözünde                       benimsediği  çeviri  yaklaşımını,  çeviriye  bakış  açısını,  vb                      anlatma  isteği         duyar.  Nitekim,          günümüz        çeviribilim                      araştırmalarının  birçoğunda,  çevirmen  önsözlerinden  yola                      çıkılarak  birçok  çeviribilimsel  olguya  ulaşılıdığını  görüyoruz.                       Fakat  ben  bunu  yapmayacağım.  Yalnızca,  yıllarca  TRT’ye                      belgesel,  özel sektör kurumlarına  kullanım  kılavuzu,  dergilere                      bilimsel  metin,  yayınevlerine  kitap,  vb çevirmiş  bir Fransızca                      ve  Türkçe  konuşuru  olarak,  bu  kitabı  çevirirken  özellikle                      terimler düzeyinde özenli  olmaya çalıştığımı  belirteyim.  Çeviri                       yapmak  zaten güç  ve  çetrefilli  bir  işken,  çeviribilim  kuramı                      üzerine  çeviri  yapmanın  ne  denli  güç  olduğunu  alanı  bilen                      meslektaşlarım  kabul  edeceklerdir.  Tüm  özenime  karşın,  bu                       yönde bir sorunla  karşılaşanların,  kitabın  sonraki  baskılarında                      düzeltilmek  üzere  tarafıma  bilgi  vermelerinden  mutluluk                      duyarım.                                Her çalışmada  olduğu  gibi,  bu  çalışmada  da  birçok                      kişinin  yardımını  aldım.  Öncelikle  kitabın  çevirisi  için  hiçbir                       maddi karşılık  beklemeden izin  veren sayın Zuzana Raková’ya                      ve  Masaryk  Üniversitesi  yetkililerine  gönülden  teşekkür                      ederim.  İkinci  olarak,  kitabı  satır satır  okuyarak  düzeltmeler                       yapan  ve önerilerde  bulunan  sevgili  dostum  ve  meslektaşım                      Özkan  Güngör’e  teşekkürü  bir  borç  bilirim.  O  olmasaydı                      çeviriyi tam bir gönül rahatlığıyla  yayımlayamayabilirdim.  Son                      olarak  ailemin  değerli  bireylerine,  bu  tür  çalışmalara  zaman                      ayırırken  kendilerini  kimi  zaman ihmal  etttiğimde  bile  anlayış                       gösterdikleri  için teşekkür ederim.                                Kitabın  hem  çevirmenlere,  hem  çeviri  kuramcı  ve                      araştırmacılarına,  hem de öğrencilere yararlı  olması  dileğiyle,                      saygı ve sevgilerimi  sunarım.                                                                                       Yusuf Polat                                                                                        Ekim 2016                                                                          Kırıkkale Üniversitesi                                                                                                               vi","Çeviri Kuramları                            GİRİŞ                                Elinizdeki  kitabın  amacı  çeviriye  ilişkin  çağdaş büyük                      paradigmaların         (=  kuramsal          çerçevelerin)  genel          bir                      görünümünü,  alanın  (çeviribilim)  tarihsel  gelişimi  ile  “bilim                       öncesi” dönemlere ait çeviriyi konu alan kuramsal düşüncelerin                      dökümünü  yapmaktır.  Çeviri  kuramlarının  sayısı  epeyce bol                      olup  bunların  bir  dökümünü  yapma amacı güden hiçbir  yapıt                      eksiksiz  olma  iddiasını  taşıyamaz.  Kitabın  ilk  bölümünde,                       Rönesans’tan XX. yüzyılın  başına kadar olan dönemdeki,  başta                      Fransızlar olmak üzere, Alman ve İngiliz,  yani batılı  kuramcılar                      ele alınmaktadır.  Çağdaş kuramlara ayrılmış  olan ikinci  bölüm                      XX. yüzyılın  ikinci  yarısı  ile XXI. yüzyılın  başına kadar olan                       dönemdeki  baskın çeviribilimsel  paradigmalar üzerine bilgiler                      içermektedir.  Tarihsel  panorama,  yapıtın  sonunda  yer  alan,                      çağın  etkili  çeviribilimcileri  ile  çevirmenler  için  bilişim                      araçlarına  ayrılmış  bir  bölümün  yanı  sıra  çeviribilimle  ilgili                       terimleri       tanımlayan        abecesel       sıralı     sözlükçe        ile                      tamamlanmaktadır.                             Çeviribilimsel  kuram  ve  yaklaşımları  sınıflandırırken                      benimsediğimiz  yol elbette tek yol olmayıp  birçok kuramı aynı                      başlık  altında  toplayan  başka  bir  tasarım  da  pekala                       önerilebilirdi.  Örneğin,  “dilbilimsel”  kuramlar  eşdeğerlik                      paradigması  içerisinde  kabul  edilebilirdi;  eylem  kuramı  ile                      skopos  kuramı  amaç  paradigması  şemsiyesi  altında                       toplanabilirdi;  Rus biçimciliği,  Çekoslovak yapısalcılığı,  İsrail                      çoğuldizgesi  ve  Hollanda,  Flaman  ve  İngiliz  Amerikan                      betimleyiciliği  de betimleyicilik başlığı altında ele alınabilirdi.                      Çağdaş kuramlar  arasında  adlarını  andığımız  diğer  kuramlar                      (oyun kuramı,  yapısökümü,  sömürgecilik  sonrası yaklaşımlar,                       feminist  yaklaşımlar,  vb),  çeviri  sürecinde çevirmenin  kişisel                      kararlarının  rolünü  öne  çıkarma  ve  onu  (eşdeğerlik                      paradigmasının)  dilsel  belirleyiciliğinden  kurtarma  arzuları                      nedeniyle,  belirleyici  olmayan  kuramlar  (bkz.  çağdaş                                                                                                           1","Çeviri Kuramları                         çeviribilimsel  kuramların  sınıflaması  için  Pym, 2012)  arasına                       yerleştirilebilirdi.                             Çeviri  kuramlarının  her biri  oldukça  belirgin  bir tarihsel                      bağlamda biçimlenmiş  olup,  bu da çalışmamızda  sunacağımız                      her kuramın belli bir dönemde ve belli bir kültürde baskın çeviri                       uygulamalarının  ve  düşüncelerinin  etkisi  altında  kaldığı                      anlamına        gelmektedir.       Örneğin        “eşdeğerlik”       özünde,                      çevirmenler  tarafından  yüzyıllarca  dile  getirilmiş                    olan                      “bağlılık”tan  başka bir şey değildir,  tek farkı ellili  ve altmışlı                      yıllarda yapısalcı ölçütler çerçevesinde dile getirilmiş  olmasıdır                       (Pym, 2012:  8). Bu da eşdeğerliğe bilimsel  bir nitelik  sağlamış                      ve  yetmişli  yılların  başında  özerk  bir  bilim  dalı  olarak                      çeviribilimin      doğuşuna  zemin  hazırlamıştır.               Eşdeğerlik                       paradigması,  öte  yandan,  kendinden  önceki  eşdeğerlik                      paradigmasını  bazı özel  durumlarda uygun  kabul eden skopos                      kuramının  paradigmasıyla  bütünüyle  uyumludur  (Pym,  2012:                      17).  Dolayısıyla  çeviri  kuramlarının  her  zaman  birbirini                      dışlamadıkları  görülmektedir  (bir paradigmanın  yandaşı olmak                       bir  kişinin  diğer  bir  paradigmanın  bazı  düşüncelerine                      katılmasına  engel  olmamaktadır).  Ne  var  ki,  bir  kuramdan                      ötekine  anlamlı  farklılık  gösteren  şey,  farklı  paradigmaları                       benimseyen  araştırmacıların  kullandıkları  terimlerin  farklı                      oluşudur.  Daha da  şaşırtıcı  olansa,  terimlerin  eş adlılığıdır  –                      örneğin “eşdeğerlik”, “uygunluk”,  “norm”, “işlev”, “dizge”,  vb                      gibi  tek  bir  terimin  kuramdan  kurama  çok  farklı  anlamlara                      gelebilmektedir.  Skopos kuramı “işlev” terimini  “bitmiş metnin                       ileriye  dönük  kullanımı”  olarak  anlarken,  çoğul  dizge                      paradigması  çerçevesinde  “işlev”  >çevrilmiş  bir  yazınsal                      metnin@  ulusal  bir  yazın  dizgesi  içerisindeki  “merkezi  veya                       çevresel konumu”nu ifade etmektedir (Pym, 2012: 9).                             Çeviri  kuramlarının  tarihini  incelemek  neden gereklidir?                      Çeviri  kuramlarını  tarihsel  gelişim  süreçleri  içerisinde                      inceleyerek  bunları  karşılaştırma,  düşünce  tarihinin  bir                       bölümünü  anlama ve farklı görüş alışverişlerine  açılma olanağı                      buluruz. Çeviriye ilişkin  farklı paradigmaları bilmek çevirmene                                                                                                           2","Çeviri Kuramları                         konumlarını,  kararlarını  savunma    olanağının  yanı  sıra diğer                       çözümlere açık olma, olası birçok çözümü arama olanağı sağlar.                      Bu, olasılıkla  ne en hızlı,  ne de kısa erimde en verimli  yoldur,                      fakat çevirmenin yaptığı  işin iyileştirilmesine  ve kendi üzerine                      düşünmesine  götüren  yolun  bu  olduğu  kesindir.  Farklı                       kuramları  bilmek  çevirmende çok çeşitli  bir çözümler  demeti                      arama ruhunu  geliştirmekle  kalmaz,  seçimlerini  doğrulamada,                      hatta gerektiğinde,  savunmada da kolaylaştırıcı  da olabilir.                                                                                                                                                      3","Çeviri Kuramları                          ÇEVİRİBİLİMİN  DOĞUŞU  VE                         TANIMI                               Çeviribilim  görece  yeni  bir  üniversiter  bilim  dalıdır.                       Üniversite  çevresi  üyelerinin              önemli       bir  bölümünün                      çeviribilimin  tam  olarak  ne  olduğunu  bilmiyor  olmasından                      anlaşılmaktadır  bu.  Komşu  bilim  dallarının  (dilbilim,  yazın                       kuramı  ve tarihi)  uzmanları  arasında bile  çeviribilimin  çeviri                      uygulaması  ile karıştırıldığı  sıklıkla  görülür. Çeviribilimcilerin                      kendileri  de çeviribilimi  çeviriyi  inceleyen  üniversiter bir  dal,                      hatta  çeviri  bilimi  olarak  tanımlarlar,  çünkü  çeviribilimin,                      “araştırma konusu çeviri olan bir  bilim dalı”  (James Holmes’a                       göre             Translation               Studies,              Almancada                      Übersetzungswissenschaft) ile  ilişkili  olmasını  isterler.  Oysa                      bazen gerçek farklıdır  (Gile,  2005:  234).  Çeviribilimin  resmi                      olarak  bütünüyle  kabul  edilmemiş  konumu,  diğer  birçok                       gösterge arasında, Fransa’daki bazı kitapçılarda  çeviribilimsel                      yapıtlara  ayrılan  yerden  anlaşılmaktadır:  Çevirinin  farklı                      yönlerini  ele alan yapıtlar  kimi  zaman ya “dilbilim”  (örneğin                      teknik  çevirinin  bir  dalıyla  veya  eşzamanlı  veya  ardıl                      yorumlama  ile  ilişkisi  olan  yapıtlar)  ya da “yazın  kuramları”                       (çeviriye ilişkin  yazınsal bir kuramı veya yazınsal çevirinin  bir                      yönünü  ele  alan  yapıtlar)  raflarına  yerleştirilirler.  Çek                      Cumhuriyetindeki  kimi  üniversite  kütüphanelerinde  de durum                       aynıdır,  oysa ki örneğin Fransa Ulusal Kütüphanesi’nde “çeviri                      kuramları”nın  kendi özel bölümü  bulunmaktadır.                             Çeviriye  yönelik  bilimsel  yaklaşım  epeyce yeni  olsa da                      (1950-1960 yıllarına  tarihlenir),  yazınsal yaklaşım oldukça eski                      bir geleneğe sahiptir (yazınsal çeviri üzerine düşüncelerin tarihi                       Antik döneme kadar uzanır) (Gile, 2005: 234-235).                             Yukarıda  ortaya  koyduğumuz  gibi,  çevirinin  doğası                      üniversite çevrelerinde bile belirgin  olmaktan uzaktır. En çeşitli                       yönleriyle çeviriyi inceleyen bir bilimden  söz edilmektedir; bazı                      çeviri uzmanları,  uygulamacılar,  yazılı  çevirmenler veya sözlü                                                                                                          4","Çeviri Kuramları                         çevirmenler  çeviriyi  özellikle  bir  inceleme  alanı  olarak                       görmekte,  dolayısıyla  çevirinin  eğitsel  amaçlarının  altını                      çizerken,  araştırmacı çeviribilimciler  gibi  diğerleri,  kuramsal,                      kavramsal  boyutu  öne  çıkarmakta  ve  çeviribilimin  bir  insan                      bilimi  olarak kabul edilmesini  arzu etmektedirler (Gile,  2005:                       235-236).                        ÇEVİRİ ÜZERİNE ÇEVİRİBİLİM ÖNCESİ                       DÜŞÜNCELER VE ALANIN DÖNEMLERE                      AYRILMASI                               Çeviri üzerine düşünceler, Cicero, Horace, Seneka, Pline                      le Jeune, Quintilien’in  metinleriyle  birlikte daha Antik dönemde                       vardır.  Bu  metinleri  Orta Çağ’dan  XIX.  yüzyıla  kadar  olan                      dönemde,  Aziz  Jérôme (De optimo genere interpretandi, İ.S.                      392-395), Aziz Augustin, Aziz Thomas d’Aquin, Roger Bacon,                      Erasmus,  Martin  Luther,  Étienne  Dolet,  Joachim  du  Bellay,                       John Dryden, Gottfried Wilhelm  von Leibniz,  Alexandre Pope,                      Samuel        Johnson,       Novalis,       Goethe,       Friedrich       von                      Schleiermacher,  Wilhelm  von  Humboldt,  Shelley,  Arthur                      Schopenhauer,  Friedrich  Nietzsche  gibi  dinsel,  felsefi  ve                       yazınsal  kişiliklerin  metinleri  izler.  Söz  konusu  kişilerin                      yazdıklarının       çoğu  çevirme  biçimi             üzerine  buyrumcu                      denemelerdir (Gile,  2005 : 237).                             After Babel  (1975) adlı yapıtında  George Steiner Batıda                      çeviri  üzerine  yazın  tarihini  dört  döneme  ayırır.  İlki,  çeviri                       uygulaması  üzerine kurulu  düşünceler dönemi  olup  Cicero ve                      Horace’ın  kurallarından  başlayarak  Alexander  Fraser Tytler                      (1791)’ın  çevirinin  ilkeleri           üzerine  denemesine  kadar                      uzanmaktadır.   İkinci  dönem Valéry Larbaud (1946)’nun  Sous                       l’invocation de  saint  Jérôme  adlı  kitabının  yayımlanmasına                      kadar  uzanmakta  olup  yorumbilimsel  ve  felsefi  yönelimiyle                      belirginlik  kazanmaktadır.  Üçüncü  dönem  yirminci  yüzyılın                      seksenli  yıllarında  otomatik  çeviri  konulu  ilk  yayınlarla                                                                                                            5","Çeviri Kuramları                         başlamakta ve yapısal dilbilimin  ve iletişim  kuramının  altmışlı                       yıllardaki  yükselişi  ile  son  bulmaktadır;  dördüncü  dönem                      altmışlı  yıllarda  ve 1975’te  Steiner’in  yapıtının  yayımlandığı                      dönemde başlayıp yorumbilimin  dönüşü ile  devam etmektedir                      (Gile, 2005:  237; ayrıca bkz. Bassnett, 1992:  40).                              George  Steiner  After  Babel  adlı  yapıtında  (1975,                      Fransızcaya çevrilişi  1998)  batıda  çeviri  üzerine  düşüncelere                      ilişkin  dört dönemi şöyle özetliyor:  “Çeviri kuramı, uygulaması                      ve  tarihi  üzerine  yapıtlar,  aralarında  kesin  ayrım  çizgileri                      olmaksızın  dört  dönemde  öbeklendirilebilir.  Birinci  dönem                       Cicero’nun Libellus de optimo genere oratorum (İ.Ö. 46)’da yer                      alan  sözcüğü  sözcüğüne  (verbum  pro  verbo)  çevirmemek                      gerektiğini  söylediği  ve  Horace’ın  yirmi  yıl  sonra  Ars                       poetica’sında yeniden ele aldığı  öneriden başlayıp Hölderlin’in                      kendi  Sofokles  çevirileri  eşliğinde  sunduğu  anlaşılması  güç                      yoruma  kadar  uzanabilir.  Söz  konusu  dönem  boyunca,                      doğrudan        çevirmenin       uygulama        tabanlı     çalışmasından                      belirleyici  çözümlemeler  ve  sonuçlar  ortaya  çıkar.  Aziz                       Jérôme’un  gözlem  ve  tartışmaları,  Luther’in  çeviri  üzerine                      mektubu  (1530,  Send-brief vom  Dolmetschen), Du  Bellay,                      Montaigne  ve  Jacques  Amyot  arasında  geçen  Amyot’nun                       Plutark  çevirisi  üzerine  tartışmalar,  Dryden’ın  Horace,                      Quintilien,       Pope’un        Homeros          üzerine       açıklamaları                      bunlardandır.  Bu  dönemde,  birinci  derecede  öneme  sahip                      kuramsal metinlerle  karşılaşılır:  Leonardo Bruni’nin  (1420 yılı                      civarlarında)  De interpretatione recta’sı ile 1661 tarihli eksik                       değişkesinin  ardından 1680 yılında  Paris’te yayımlanan Pierre-                      Daniel  Huet’nin  De  optimo  genere  interpretandi’si  gibi.                      Huet’nin metni çevirinin  doğası ve sorunları üzerine  o zamana                      kadar  benzeri  yapılmamış,  en  eksiksiz  ve  en  anlamlı                       sunumlardan birini  [...] oluşturmaktadır. Bu ilk dönemin  açıkça                      dile getirilmiş  görgül bir yönelime sahip olduğu  söylenebilir.                             Sorunların  ve  teknik  değerlendirmelerin  emekleme                      düzeyinde kaldığı  söz konusu dönemin Alexander Fraser Tytler                       (1792,  Londra)’ın  Essay on the Principles of Translation ile                                                                                                           6","Çeviri Kuramları                         Friedrich Schleiermacher’in   (1813)   Ueber die verschiedenen                       Methoden des Uebersetzens adlı dikkat çeken denemesi ile sona                      erdiği  kabul  edilebilir.  İkinci  aşama yorumbilimsel  kuram  ve                      araştırmaların dönemidir.  Çevirinin  doğası sorunu bir kere daha                      düşünce  ve  dil  kuramlarının  daha  geniş  bağlamı  içerisine                       yerleştirilir.  Eş zamanlı  olarak belli  bir metnin güçlüklerinden                      ve  tekilliklerinden        arındırılmış      özel  bir  sözvarlığı  ve                      yöntembilim        biçimlenmektedir.          Yorumbilimsel         yaklaşım                      Schleiermacher  tarafından  ortaya  atılır,  ardından  A.  W.                      Schlegel  ve W. von  Humboldt  tarafından  benimsenir;  amacı                       sözel  ve  yazılı  bir  söylemi  anlamanın  ne  olduğunun                      çözümlenmesi  ve söz konusu sürecin genel bir  anlam modeli                      aracılığıyla  belirlenmesidir.  Yaklaşım  çeviri  sorununa  felsefi                       olduğu  açıkça görülen  bir  boyut  katar. Ne var ki,  kuram  ile                      uygulama  gereksinimleri  arasındaki  alışveriş  akımı  varlığını                      sürdürmektedir.  Çevirmenin  yaptığı  iş  ve  diller  arasındaki                      ilişkilerle  ilgili  kimi  betimlemeleri  bu akıma borçluyuz. Johann                      Wolfgang  Goethe,  Athur  Schopenhauer,  Paul  Valéry,  Ezra                       Pound,  Benedetto  Croce,  Walter  Benjamin  veya  Ortega  y                      Gasset’nin  metinlerinin  ortaya  çıkışına  tanıklık  eden  bu                      tanımlama ve felsefi-şiirsel kuram dönemi Valéry Larbaud’nun                       (1946)  Sous l’invocation de saint Jérôme  adlı  yapıtına  dek                      uzanmaktadır.                             1945’ten  sonra  çeviribilimin  modern  dönemi  başlar.                      Otomatik çeviriye ilişkin  ilk  makaleler  1940  yılı  civarlarında                      görülmeye  başlar. Biçimciliğin  mirasçıları  olan  Rus  ve  Çek                       araştırmacı  ve  eleştirmenler  dilbilim  kuramını  ve  istatistik                      yöntemini  çeviriye  uygularlar.  Willard  van  Orman  Quine’ın                      [1908-2000,  biçimsel  mantığa  ve  dil  felsefesine  katkılarda                      bulunmuş Harvard’da ders veren Amerikalı filozof ve mantıkçı]                       Word  and  Object’inde  biçimsel  mantıkla  dilsel  aktarım                      modelleri  arasındaki  ilişkiler  açıklanmaya  çalışılır.  Yapısal                      dilbilim      ve      bilgi     kuramı        dillerarası      alışverişlerin                      çözümlenmesini  etkiler.  Profesyonel  çevirmenler  uluslararası                       dernekler kurarlar ve alana yönelik  dergiler  çoğalır” (Steiner,                                                                                                           7","Çeviri Kuramları                         1998:  327-330).  Söz  konusu  üçüncü aşama, biçimsel  mantık,                       bilgi  kuramı,  oyun  kuramı,  karşıtsal  dilbilim,  yazınsal                      yorumlama,  anlambilim  kaynaklı  yöntemlerin  hala gelişmekte                      olduğu  dönem  olan  1975’te  (Steiner’in  After  Babel’inin                      yayınlandığı  tarih) henüz tamamlanmamıştı.                              “Fakat 1960’ların başından bu yana, vurgu başka bir yöne                      kaymıştır.  İlk  defa  1923  yılında                 yayımlanan  Walter                      Benjamin’in  Die  Aufgabe des Übersetzers  adlı  makalesinde                      yaptığı  “keşif”,  Heidegger  ve  Hans-Georg  Gadamer’in  de                      etkisiyle  yazılı  ve  sözlü  çeviri  üzerine  yorumbilimsel                       sorgulamaları  cesaretlendirmiştir.  Buna ek  olarak,  1960’ların                      sonuna doğru, otomatik  çeviriye duyulan güvenin 1950’lere ve                      1960’ların  başındakine  oranla azaldığına  tanık  olunur.  Çeviri                       kuramı  ve  uygulaması  dilbilim,                 ruhbilim,     antropoloji,                      toplumbilim  ile  budundilbilim  ve toplumdilbilim  gibi  komşu                      bilim  dallarının  kesişim noktasında gelişir  (Steiner, 1998: 327-                      330).                             Çeviriyle  bir  araştırma  nesnesi  olarak  ancak  1950  ve                       1960’lı  yıllarda  ilgilenilmeye  başlanır.  Bunu  ilk  yapanlar,  en                      ünlüleri  Roman Jakobson  (1959)  ile  John  C. Catford (1965)                      olan  dilbilimciler  olurken,  Fransızca  konuşan  dilbilimciler                       arasında ise Georges Mounin (Les “belles infidèles”, 1955,  Les                      problèmes théoriques de la traduction, 1963), Jean-Paul Vinay                      ve Jean Darbelnet (La stylistique comparée du français et de                      l’anglais. Méthode de traduction, 1958) olmuştur. Bunlar, çıkış                      dili  ve varış dili  ile  diller  ve dillerin  gönderimde  bulunduğu                       gerçeklik  arasındaki ilişkileri  incelemekteydiler,  buna karşılık                      ne  iletişim  edimi  ne  de  kişi  olarak  çevirmen  dilbilimcilerin                      sorgulamalarında gerçek bir yer alır. Fakat, çevirinin bu yönleri,                      sıklıkla  modern  çeviribilimin  babası  olarak  sayılan  Eugene                       Nida’nın  çok ilgisini  çekmekteydi. Dilbilimci  olmasının  yanı                      sıra  antropolog  da  olan  Eugene  Albert  Nida  çeviri                      çalışmalarının  iyileştirilmesi  amacıyla  çevirmenlere  yardım                      etmek üzere  American Bible Society tarafından işe alınmıştı.                       Nida,  kuramında  belli  alıcılara  bağlı  olarak  çevirinin  iletişim                                                                                                           8","Çeviri Kuramları                         amacının  önemini  açıkça dile  getiren ilk  dilbilimci  olmuştur.                       İncil  çevirilerinin  alıcıları  arasında  kutup  bölgelerinde  ve                      tropikal  bölgelerde  yaşayan  alıcı  grupların  bulunduğunu  ve                      İncil  metinlerinde  bolca  bulunan  yakın  doğu  toplumunun                      coğrafi  ve kültürel  referansların,  iletilerin  etkili  bir  biçimde                       aktarılmasını  tehlikeye atacağını bildiğinden,  çıkış dili  ile varış                      dili  arasında iki  eşdeğerlik kavramı  belirlemiştir:  çıkış  dilinin                      biçimini  taklit  etmeye çalışan biçimsel  eşdeğerlik  ile  alıcının                      gereksinimlerini  karşılamaya  çalışan  devingen  eşdeğerlik                      (Nida, Toward a Science of Translating, Leiden, 1964). Burada                       yeni  olan,  okurların  gereksinimlerine  uydurma  gerekliliğinin                      bilincine      varılması       değil,      fakat     çevirinin      biçimsel                      kuramlaştırılmasına  bu iki  yeni kavramın  sokulmuş  olmasıdır                       (Gile, 2005:  237-238).                             Bu  dönemde,  yaklaşımı  öteki  dilbilimcilerinkinden                      ayrılan  diğer  bir  düşünür,  çevirmeni  çeviri  üzerine                      düşüncelerinin odağına yerleştiren ilk dilbilimcilerden  olan Çek                      Jiří Levý olmuştur.  Levý (Translation as a decision process, in                       to Honor Roman Jacobson II, The Hague, Mouton, 1967: 1171-                      1182),  bir  rekabet  durumunda  kararları  almak  durumunda                      kalacak  olan  iki  veya  daha  çok  aktörün  kazançlarını  ve                       kayıplarını  değerlendiren matematiksel oyun kuramını  çeviriye                      uygular  ve  çeviriyi  bir karar alma süreci olarak  ortaya koyar                      (Gile, 2005:  238).                        ÇEVİRİBİLİM: BİR DALIN YÜKSELİŞİ                                1972’de James Holmes (1924-1986)  özel olarak çeviriye                       ayrılmış  bir bilim  dalının  başlangıcını  belirleyen  The Name and                      Nature of Translation  Studies  (yayın  tarihi  yalnızca  1988)                      başlığını  taşıyan  kurucu  bir  makale  kaleme  alır.  Holmes                      makalenin  başında  yeni  bilim  dalı  için  İngilizce  bir  ad                      aramaktadır ve Translation Studies (Fransızcada traductologie,                       İspanyolcada                    traductología,                   Almancada                      Übersetzungswissenschaft’a karşılık gelmektedir) adını  ortaya                                                                                                           9","Çeviri Kuramları                         atar.  Adlandırma  İngilizce  konuşan  uluslararası  çeviribilim                       çevrelerince  benimsenir.  Holmes  bu  yeni  bilim  dalının                      adlandırılması  işini  yapmakla  yetinmemiş,  aynı  zamanda                      sınıflandırmasını  ve amaçlarının  belirlenmesi işini de yapmıştır.                      Holmes’a göre Translation Studies,                              1) çeviribilimsel  olguları  betimleme ve                             2) çeviribilimsel  olguları  açıklayabilmek için açıklayıcı ve                      buyrumcu kuramlar önerme amacı taşımalıdır.                             Çeviribilim  sınıflandırmasına  gelince,  alanı  iki  ana dala                      ayırır:  saf  çeviribilim  (temel  araştırma)  ve  uygulamalı                       çeviribilim. Saf çeviribilim alanına, alandaki çevirileri inceleyen                      ve  kendisi  de  ürün  odaklı  çeviribilim  (çeviri  sürecinin                      sonuçlarına  odaklanır),  işlev  odaklı  çeviribilim  (çevrilmiş                       metinlerin  varış  toplumundaki  işlevini,                yani  metinlerin                      alımlamasını  inceler) ve süreç odaklı çeviribilim (çeviri edimini                      olanaklı  kılan  bilişsel  süreçlerle  ilgilenir)  olarak  bölümlere                      ayrılan betimleyici  çeviribilimi  koyar. Betimleyici çeviribilimin                      yanında,  Holmes,  amacı  kuramsal  çeviribilimin  sonuçları  ile                       komşu  bilim  dallarının  katkılarından  hareketle  kuramlar                      geliştirmek  olan  kuramsal çeviribilimi tanımlar.  Uygulamalı                      çeviribilim  alanına  ise  çeviri  eğitimini                 ve  araçlarını                       (sözcükbilimsel,  terimbilimsel,  dilbilgisel),  toplumsal  kültürel                      anlamda  çeviri  politikasını  (yayın  politikası)  ve  çeviri                      eleştirisini yerleştirir (Gile,  2005: 239-240).                             Daniel Gile,  Holmes tarafından önerilen  sınıflandırmaya                      tepki  olarak,  kendi  çeviribilim  sınıflamasını  önerir:  Yazar                       öncelikle  yazılı ve sözlü çeviri arasında ayrım yapar; ardından                      yazılı  çeviriyi  yazınsal ve yazınsal olmayan çeviri olmak üzere                      ikiye ayırır. Sözlü çeviriyi ise konferans çevirmenliği, mahkeme                      çevirmenliği (yeminli, adli çeviri), kamu hizmetleri çevirmenliği                       başlıklarında  sınıflandırır.  Bu dalların  her birinde,  gerek temel                      gerekse de uygulamalı  her tür araştırma yapılabilir  (Gile,  2005:                      241).                             Çeviribilim        sınıflandırması        konusunda         kendisine                       yöneltilen  eleştirilere  karşın  James  Holmes  çeviribilimi  bir                                                                                                         10","Çeviri Kuramları                         bilim  dalı  olarak  ortaya  koymuş  ilk  kişi  olarak  kabul                       edilmektedir.  Bu  bilim  dalının  başlıca  özellikleri  şöyle                      sıralanabilir:                             1.  Üniversiter bir bilim  dalı olarak çeviribilim  iletişimi,                                  dili,  göstergebilimi,  kültürü göz önünde bulundurarak                                   çeviri üzerine odaklanır.                             2.  Çeviribilim,  temel  eğitimleri  veya  üniversitedeki                                  görevlerini  yerine getirdikleri  bölümler  eşdeğer bilim                                  dallarından  olsa bile,  kendilerini  çeviribilimci  olarak                                  tanımlayan  bir  araştırmacı  topluluğu                  (terimin                                   toplumsal  anlamında) tarafından yapılır.                             3.  Çeviribilim  dallararası  bir  bilim  dalıdır,  bir  başka                                  deyişle,  birçok  bilim  dalı  ve  araştırma  yönteminin                                   kesişim  noktasında  bulunur.  Çeviribilimle  sıkı  ilişki                                  içerisinde  bulunan  dallar  dilbilim  (özellikle  karşıtsal                                  dilbilim,  metin dilbilimi  ve edimbilim),  karşılaştırmalı                                  edebiyat,  kültür  araştırmaları  (Cultural  Studies),                                  bilişsel  ruhbilim  (eşzamanlı sözel çeviri araştırmaları                                   için) ve toplumbilimdir.                             4.  Çeviribilim  incelenen  alanların  (yazınsal  çeviri,                                  bilimsel  ve teknik  çeviri,  medya çevirisi,  konferans                                   çevirmenliği,  vb)  ve  incelediği  olgunların  (ürün,                                  süreç,  öğrenim,          güçlükler,      alıcılar    tarafından                                  alımlanma,  mesleki  örgütlenme,  vb)  çeşitliliği                                  nedeniyle    çokyapımlı  (fr.  hétérogène)  bir  bilim                                  dalıdır.                              5.  Dilbilimcilerin,          ruhbilimcilerin,          biyologların,                                  fizikçilerin,  tarihçilerin  tersine,  çeviribilimcilerin                                  büyük  çoğunluğu  üniversitede kendi  bilim  dallarının                                  adını  taşımayan  bölümlerde  çalışmaktadır.  Bunların                                   çoğu edebiyat veya karşılaştırmalı  edebiyat, yaşayan                                  diller,  kültür  araştırmaları  bölümlerindeki  eğitmen-                                  araştırmacıdır.  İçlerinde  Fransa’nın  da  bulunduğu                                  birçok  ülkedeki  üniversitelerde  çeviri  bölümü                                   bulunmamaktadır.   Üniversitede çeviri kendine  özgü                                                                                                         11","Çeviri Kuramları                                     kurumsal  dayanağını  özellikle  mesleki çeviri  eğitimi                                   programları  ile  yazılı  ve  sözlü  çeviri  okullarında                                  bulmaktadır.  1980’lerden  bu  yana,  Avrupa’da  ve                                  Asya’da meydana gelen jeopolitik  değişimlerin  yanı                                  sıra  uluslararası  alışverişin  çoğalmasıyla  birlikte,                                   üniversitelerde  çeviri eğitimi  programlarının  hızlı  bir                                  biçimde  arttığına  tanık  olunmaktadır.  Dolayısıyla                                  çeviri bölümlerinin,  çeviri kürsülerinin  ve hatta çeviri                                  fakültelerinin  (özellikle  İspanya’da)  ortaya  çıktığı                                  görülmektedir  (Gile, 2005: 242-244).                         YİRMİNCİ YÜZYILIN  İKİNCİ YARISINDA                       ÇEVİRİBİLİMDEKİ ÇEŞİTLİ YÖNELİMLER                              1945’ten  başlayarak,  çeviri  öncelikle  konuyu  diller                       aracılığıyla  ele alan dilbilimcilerin  ilgisini  çekmiş olup  bunlar                      çeviriye  bir  ürün  olarak  yaklaşmaktaydı.  J.-P. Vinay  ve  J.                      Darbelnet  (1958)  ünlü  kitapları  Stylistique  comparée  du                      français et  de  l’anglais’de  çıkış  dili  ile  varış  dili  arasındaki                       farklara  (İngilizce  shifts)  odaklanarak  karşılaştırmalı  bir                      çözümleme yaparlar (Gile,  2005: 246).                             Günümüzde  çok az çeviribilimci  yalnızca  dilsel  dizgeler                      arasındaki denklikleri  ve farklılıkları  incelemeye çalışmaktadır.                       Başta  Danica  Seleskovitch  ve  ESIT’teki  (1957’de  kurulan                      École  Supérieure  d’Interprète  et  de  traducteurs,  Paris  3  –                      Sorbonne        Nouvelle)        öğrencileri       olmak       üzere      bazı                      çeviribilimciler  her tür iletişim  bağlamı  dışında  dili  inceliyor                      olması  nedeniyle  dilbilimi  reddetmişlerdir.  Bununla  birlikte,                       genellikle      çeviribilimciler      arasında  metin  dilbilimi            ve                      edimbilime  karşı  duyulan  büyük  bir  ilgi  dikkat  çekmektedir.                      Derlem  dilbilimi  de  çeviribilimcilerin  ilgisini  çekmektedir                      (Bkz. Meta dergisi  43/4,  1998). Her ne kadar ESIT özellikle                       çeviri  öğrencilerinin  karşılaştıkları  dil  çiftlerinde  çevirinin                      yarattığı  sorunları  incelemeyi  reddetse de,  belli  dil  çiftlerine                      yönelik  çeviri  eğitimi  amaçlı  kitaplar  yayımlanmaya  devam                      etmekte  ve  yazarlar  arasında,  içlerinde  işlevselcilerin  de                                                                                                        12","Çeviri Kuramları                         bulunduğu  çağdaş çeviribilimcilerle  karşılaşılmaktadır  (Gile,                       2005: 246-248).                             Çağdaş çeviribilimsel  düşüncenin  temel  özelliklerinden                      biri    çeviribilimin       davranış  anlamında             eylem      olarak                      tasarlanmasıdır.  Çevirinin  bu  yönü  üzerinde  ilk  kuramı                       geliştiren,  çeviriyi  çeviri  eylemi  (Translatorisches  Handeln)                      olarak tasarlayan Alman Justa Holz-Mänttäri (Translatorisches                      Handeln. Theorie und Methode. Helsinki, 1984) olmuştur. Çok                      sayıda çeviri eğitmeni tarafından (Christiane Nord ve diğerleri)                      yeniden  ele  alınan  ve  benimsenen  Hans Vermeer’in skopos                       kuramı  da çeviriye  aynı  işlevselci bakış açısına sahiptir  (Gile,                      2005: 248).                             Gideon  Toury  de (Descriptive Translation Studies – and                       Beyond,  Amsterdam,  Philadelphia,  John  Benjamins,  1995)                      çeviriyi  çevirmenin  bir  edimi  olarak  gören bir  bakış  açısıyla                      çeviribilimsel  düşüncenin  merkezine  çeviri  normları  gibi                      toplumbilimsel  bir  kavramı  yerleştirmiştir.  Toury’ye  göre,                      çeviri  mutlak  ölçütler  tarafından  değil,  normlar  tarafından                       belirlenir.  Çevirmen büyük  oranda içinde yaşadığı  ve çalıştığı                      toplumsal  alanda  geçerli  olan  normların  yönettiği  kişisel                      seçimler  yapar.  Seçim  yapmak  durumunda  kaldığında,                       ideolojik,  siyasal  ve  dinsel  öğeler  tarafından  şu  veya  bu                      stratejiye, şu veya bu karara doğru yönlendirilir.  Gideon Toury                                                 1                      ile özdeşleşen ve DTS  (Descriptive Translation Studies) olarak                      adlandırılan      çeviribilim      ekolünün  bir  bölümü              değişik                      toplumlarda  ve tarihin  farklı  dönemlerinde  çeviri  etkinliğine                       eklemlenen  normları  araştırmakta  ve  çözümlemektedir.                      Amerikalı  Lawrence Venuti’nin  çalışmaları  da aynı  düşünce                      akımına dahildir.  Venuti çalışmalarında geliştirdiği  çoğul dizge                      varsayımını  temel  almakta  olup,  varsayıma  göre,  zayıf  bir                       kültürden       gelip    güçlü  bir  kültüre  çevrilen  metinler                      yerelleştirilme (domesticated) eğilimi göstermektedir. Bir başka                      deyişle,  söz konusu kültüre  ait okurlara daha doğal görünecek                          1  Ç.N.: Betimleyici Çeviri Araştırmaları.                                                                                                       13","Çeviri Kuramları                         biçimde  kaleme  alınmaktadırlar.  Buna  karşılık,  güçlü  bir                       kültürden  gelip  zayıf bir kültüre  çevrilen metinler  çıkış dilinin                      ve       kültürünün          özelliklerini        koruyacak          biçimde                      yabancılaştırılma (foreignized) eğilimi göstermektedir. Venuti                      varsayımını  bir çeviri derlemi  üzerinde doğrulamaya çalışarak                       geliştirmektedir;  düşüncelerine  ideolojik  bir  öğe  katmak  (ve                      böylelikle  G. Toury’nin kavrayışındaki  DTS’lerin saf ve nesnel                      betimleyiciliğinden  ayrılmak)  suretiyle,  aynı  zamanda,  bu                      durumu  eleştirmektedir  de. Lawrence Venuti’nin  çalışmaları,                      çeviri konusundaki  daha genel kaygılara doğru yönelimi  ifade                       eden, cultural turn (kültürel dönüm noktası) olarak adlandırılan                      şeyin bir parçasını oluşturmaktadır  (Gile, 2005: 248-250).                             Kanadalı  feminist  çeviribilimci  Sherry  Simon’a  göre                       (Gender in Translation: Cultural Identity and the Politics on                      Transmission, Londra ve New York, 1996),  çeviri sıradan bir                      aktarım  olmayıp  aksine  bir  metinler  ve  söylemler  kümesi                      içerisindeki  anlamı  toplum  içerisinde  yaratma  ve  yayma                      eylemidir.  Aynı yönelime  sahip diğer çeviribilimciler  çevirinin                       toplumda  ve  siyasette  etkin  bir  rol  oynadığının  altını                      çizmektedirler.  Söz  konusu  çeviribilimciler  çeviriyi,  terimin                      geniş anlamıyla,  siyasal bir söylem olarak kabul etmektedirler.                       Bunlara göre,  çeviri  özellikle  sömürgecilik  sonrası bağlamda                      tarihsel,  siyasal,  ideolojik  ve  kimliksel  sorunları  incelemek                      üzere  bir  araç işlevi  görmektedir.  Montréal’deki  Concordia                      Üniversitesi’nden  Paul  Bandia  (2000)  çevirinin  sömürge                      kültürü üzerindeki  etkisi ile ilgilenmektedir  (Gile, 2005: 250).                              Son  on  yıllar  boyunca  çeviribilimcilerin  dikkati  ayrıca                      evrensellere, bir başka deyişle,  ilgili  dil  çiftlerinden  bağımsız                      olarak,  çeviriye  özgü  özellikleri  yansıtan  eğilimlere  doğru                      kaymaktadır.  Bu  gücül  evrensellerden  biri  Shoshana  Blum-                       Kulka’nın (1986) belirtikleştirme varsayımıdır. Varsayıma göre                      çeviri özgün metne göre daha belirtik  olma eğilimindedir.  Diğer                      bir gücül evrensel, çevirmen tarafından, özgün metnin yazarıyla                      karşılaştırıldığında,  ölçünlü  yapıların  daha fazla,  daha özgün                       yapılarınsa daha az kullanılması  yoluyla  çevirinin  özgün metne                                                                                                         14","Çeviri Kuramları                         oranla  dilsel  olarak  daha  olağanlaştırılmasıdır.  Üçüncü                       evrensel,  yeniden çeviri varsayımıdır. Varsayıma  göre,  aynı                      metnin  ikinci  bir  çevirisinde  yerelleştirme  eğilimi  daha düşük                      olmaktadır (Gile,  2005: 250-253).                         ÇEVİRİNİN MESLEK VE BİLİM DALI OLARAK                        TANINMASI                                XX.  yüzyılda,  Fransa’da (ve  başka  yerlerde)  çevirmen                      yalıtılmışlığından  kurtulur  ve  meslek  modern  toplumun                      ilerlemelerinin  etkin  bir  katılımcısı  olarak  toplum  genelinde                      kabul  görmeye  başlar.  Yazın  çevirisinin  kültürel  rolü  kabul                       edilir:  1972’de dünyada yayımlanan çevirilerin  (40 000’i aşkın                      başlık)  çoğunluğunu  yazın  çevirileri  oluşturmaktaydı,  oysa                      2000 yılında,  dünya genelinde yapılan çevirilerin miktarı 73 840                      iken, bunun 34 540’ı, yani % 47’si yazın çevirisiydi.  Fransa’da                       2000 yılında  kitap biçiminde  yayımlanan  çevirilerin  % 50’den                      fazlasını  yazın  çevirileri  oluşturmaktaydı,  bir  başka  deyişle,                      çevrilmiş toplam 9502 kitaptan 5065’i yazınsal metindi (Sapiro,                      2008:  148,  Translationum  Index’e dayalı  istatistikler).  Birçok                       ülkede  en  iyi  yazın  çevirilerini  ödüllendirmek  üzere  ödüller                      konmuş  olması  anlamlıdır.  Fransa 1937’den  başlayarak,  Rus                      çevirmen  ve  Fransız  Rus  ilişkilerinin  önemli  bir  aracısı                      Halpérine-Kaminsky  anısına  ödül  koyar.  Ödül  1938  yılında,                      Margaret Mitchell’in  Autant en emporte le  vent  adlı  roman                       çevirisi  nedeniyle,  geleceğin  Fransız  Çevirmenler  Birliği                      başkanı,  Pierre-François  Caillé’ye  verilir.  1945  yılında,                      savaştaki zorunlu göç sırasında ölmüş olan bir kadın çevirmeni                       anmak üzere Denyse Clairouin  ödülü  konur; ödül  İngilizceden                      Fransızcaya en iyi çeviriyi  ödüllendirmekte  olup değerlendirme                      kurulu  yıllar  içerisinde  André Gide,  François Mauriac, Julien                      Green, Graham Green ve daha bir çokları  gibi  ünlü  kişilerden                      oluşur.  Fransız  Şairler  Derneği  1956  yılında,  İtalyancadan                       Fransızcaya veya tersi doğrultuda  çağdaş şiir  çevirilerine  özgü                                                                                                         15","Çeviri Kuramları                         Marthe  Fiumi-Leroux  ödülünü  vermeye  başlar.  Fransız                       Çevirmenler  Derneği 1980  yılında,  kurucu başkanının  anısını                      onurlandırmak üzere Pierre-François Caillé ödülünü  koyar (Van                      Hoof, 1991:  115).                             Çevirmenlik  mesleğinin  kamusal  olarak  tanınması  ödül                       koymanın  dışındaki  yollarla  da  gerçekleşir.  İkinci  Dünya                      Savaşının  sona  ermesinin  hemen  ardından  çevirmen  meslek                      örgütü kurulur. Fransa’da, tüm mesleki alanlara açık (yazınsal                      veya teknik  çevirmenler,  memurlar veya bağımsızlar,  yeminli                      çevirmenler,  vb)  bir  kurum  olarak  Fransız  Çevirmenler                       Derneği  1947 yılında  hayata geçirilir.  FÇD 1954  yılından  bu                                2                      yana Traduire adı altında  üç aylık  bir dergi yayımlamaktadır.                      1953  yılında,  Pierre-François  Caillé  tarafından  Paris’te                       Uluslararası  Çevirmenler  Federasyonu  (UÇF)  kurulur.  60                                                                         3                      ülkeden 120 meslek derneği ve eğitim  kurumunun  üye olduğu                      Federasyon  halen  en  büyük  uluslararası  yazılı  ve  sözlü                      çevirmen ile terimbilimci  topluluğu  konumundadır.  UÇF dünya                      genelinde  80  000’i  aşkın  yazılı  ve  sözlü  çevirmen  ile                       terimbilimcinin  çıkarlarını temsil etmektedir. Federasyon yazılı                      ve  sözlü  çevirmenlik             mesleğinde        profesyonelleşmenin                      yaygınlaştırılması        ve  mesleğin          uygulama        koşullarının                       iyileştirilmesi  yönünde  sorumluluk  üstlenmektedir. Dünyadaki                      yazılı  ve sözlü  çevirmenler  ile  terimbilimcilerin  haklarını  ve                      anlatım  özgürlüklerini  savunmaktadır.  1973  yılında,  yazın                                                                                        4                      çevirmenleri  Fransa Yazın  Çevirmenleri  Derneğini  (FYÇD)                      kurmak üzere UÇF’den ayrılırlar  (Van Hoof, 1991: 115).                              Fransız  çevirmenlerin  artık  kendilerine  ait  bir  günleri                      bulunmaktadır:  1970 yılında,  Lille’de  Çeviri Günü düzenlenir;                      1972’de,  Nice’te  “Yazar  ve  Çevirmeni”  konulu  kolokyum                      gerçekleşir;  1974’te,  Nice’teki 7.  Dünya Çeviri  Kongresinde                       Fransız  Çevirmenler  Birliği  ile  Uluslararası  Çevirmenler                      Federasyonu  işbirliği  yaparlar;  1977’de,  FÇB  kendisinin                        2  Ç.N.: Société française  des Traducteurs                      3  Ç.N.: Fédération internationale des Traducteurs (FIT)                      4  Ç.N.: Association des Traducteurs littéraires de France (ATLF)                                                                                                       16","Çeviri Kuramları                         30’uncu,  Sözlü ve Yazılı  Çevirmen Yüksek Okulu ’nun  20’nci                                                                                     5                      yaş gününü sözlü konferans çevirmeninin  ve yazılı  çevirmenin                      rolünü  konu  alan  açık  oturumlarla  kutlar;  1978’de  Arles’de                      Birinci Yazın Çevirisi Buluşmaları hayata geçirilirken 1988’de,                                                                                 6                      aynı şehirde,  Uluslararası Çevirmenler Koleji ’nin   doğuşuna                      tanık  olunur  (Van  Hoof,  1991:  116).  Çeviribilimin  mesleki                      ayağı  yalnızca  FÇB ve UÇF gibi  derneklerin  etkinlikleri  ile                      değil,  aynı zamanda Babel, Traduire (FÇB tarafından çıkarılır),                      META  veya  Lebende  Sprachen  gibi  uzmanlık  dergilerinin                      yayımlanması,  Jean  Maillot,  Daniel  Gouadec,  Daniel  Gile,                       Danica  Seleskovitch,  Marianne  Lederer,  Michel  Ballard  ve                      daha  birçokları  gibi  yazarların  çeviri  uygulaması  ve  eğitimi                      üzerine uygulama kitapları yoluyla da temsil edilmektedir (Gile,                       2005: 234-235).                             Çek      Cumhuriyeti’nde           de     (ve      1993’ten       önce                      Çekoslovakya’da)           çevirmenlerin         mesleki       bir     örgütü                      bulunmaktadır.  1990 yılında  kurulmuş olan Jednota tlumocníku                      a prekladatelu (JTP, Sözlü  ve  Yazılı  Çevirmenler  Derneği)                       Tlumocení  -  preklad (ToP)  adlı  bir  dergi  çıkarmakta  olup                      kendisine üye olmak isteyen ve üyelik koşullarını  yerine getiren                      tüm  çevirmenleri  (yazınsal  ve  teknik  çevirmenler,  yeminli                       çevirmenler,  sözlü  çevirmenler,  üniversitelerdeki  çeviribilim                      eğitmenleri,  vb)  bünyesinde  toplamaktadır.  JTP  UÇF’nin                      üyesidir. Yalnızca yazın çevirmenlerini bünyesinde toplayan ve                                                                                                    7                      çok sayıda ödül  veren diğer bir dernek de Obec prekladatelu                      (Çevirmenler Birliği)’dür. Josef Jungmann ödülü yazın çevirisi                       alanındaki  yılın  en başarılı  yayınına  verilmektedir. Öte yandan                      Anti-Prix Skripec adlı  ödül  ise  yıl  içerisinde  yayımlanan  bir                      yazın yapıtının  en kusurlu yanlarını gözler önüne seren ve çeviri                          5  Ç.N.: École Supérieure d’Interprètes et Traducteurs (ESIT)                      6  Ç.N.:  Kolej  olarak  adlandırılmasına  karşın,  herhangi  bir  ders verilmeyen,                      fakat  dünyanın  dört bir  yanından  çevirmenlerle  yazarların  buluşmasına  ve                      meslek çalışanlarının  alışverişine olanak sağlamak  üzere oluşturulmuş kurum.                      Ayrıntılı bilgi  için bkz: http://www.atlas-citl.org/qui-sommes-nous/                      7  Ç.N.: Çekçeden Fransızcaya bire bir çevirisi « Cité des traducteurs »’dür.                                                                                                       17","Çeviri Kuramları                         kitapların  niteliğini  yükseltme  amacı  taşıyan  eleştirel  bir                       ödüldür.  Obec prekladatelu derneği her yıl 35 yaşın  altındaki                      tüm genç çevirmenlere açık olan ve Jiří Levý’nin adını  taşıyan                      (Soutež Jirího Levého, 1967’de erken bir yaşta hayata gözlerini                      yummuş  olan  en  büyük  Çek  çeviribilimcinin  anısına)  bir                       yarışma  düzenlemektedir.  Yarışmayı  kazanan  en  başarılı                      çevirinin  yayımlanma  olasılığı  daha  yüksek  olurken  genç                      çevirmen  de  bu  yolla  yayıncılar  nezdinde  “görünürlük”                      kazanmaktadır.  Obec  prekladatelu CEATL  (Avrupa  Yazın                                                                  8                      Çevirmenleri Dernekleri Konseyi)   üyesidir.                             Çevirmenlerce yürütülen etkinliğin  tam anlamıyla  meslek                      olarak  tanınması,  ayrıca,  sözlü  ve  yazılı  çevirmenler  için                      üniversite  düzeyinde  bir  öğretimin  gerçekleştirilmesiyle  de                       belirginlik  kazanmaktadır.  Çevirilerin  miktarının  ve niteliğine                      ilişkin  beklentilerin  giderek  artması,  Fransa’da olduğu  kadar                      dünyada da, özellikle  yirminci  yüzyılın  kırklı  yıllarından  beri                      çevirmenlerin        eğitimi      sorununu        gündeme        getirmiştir.                      Çevirmenler için mesleki bir öğretimin  başlangıcı,  1941 yılında                       (sözlü çeviri üzerinde özellikle  durulan) Yazılı ve Sözlü  Çeviri                      Okulu        kurmuş         olan       Cenevre         Üniversitesi         ile                      ilişkilendirilmektedir.  Fransa’da,  Paris  Ticaret  Araştırmaları                       Yüksek  Okulu  1949  yılında  sözlü  ve  yazılı  çeviri  bölümü                                         9                      kurmuş  olup,  onu  1957  yılında  Sözlü  ve Yazılı  Çevirmenler                      Yüksek Okulu’nu  kuran  Sorbonne  ve kendi  Sözlü  ve Yazılı                      Çeviri Yüksek Enstitüsünü  kuran Institut Catholique  izlemiştir                      (Van Hoof,  1991:  116).  Sözlü  çeviriyi  konu  alan  çeviribilim                       1950’li  ve  60’lı  yıllarda,  sözlü  çevirmenlik  mesleği  üzerine                      uygulama  ve  düşünce  kitaplarından  oluşan  mesleki  bir  dal                      olarak başlamıştır. Ardından, on yıl kadar bir süre boyunca, bazı                      bilişsel  ruhbilimciler  ile  ruhdilbilimciler  eşzamanlı  sözlü                       çevirinin düzenekleri üzerine eğilmiştir.  İlk araştırmacılar sözlü                      çevirmenlerin,  olasılıkla  dinlemenin  ve  varış  söyleminin                      üretiminin  eşzamanlılığını  azaltmak  amacıyla,  konuşucunun                        8  Ç.N.: Conseil Européen des Associations des Traducteurs Littéraires                      9  Ç.N.: École des Hautes Études Commerciales  de Paris                                                                                                       18","Çeviri Kuramları                         duraklamalarını         kullanması         ve     özgün       söylem        ile                       çevirmenlerinkinin  zamansal farklılığı  üzerinde  durmuşlardır.                      İzleyen  yaklaşık  on  beş  yıllık  dönem,  ESIT’ten  Danica                      Seleskovitch’in  itici  gücüyle,  sözlü  çeviriye  yönelik  canlı  bir                      ilgi  ile  belirginlik  kazanmıştır.  Doğu Avrupa’da, özellikle  de                       Sovyetler  Birliğinde  ve Çekoslovakya’da  sözlü  çeviri  üzerine                      görgül  ve dallararası araştırmalar aralıksız gelişmekte olmasına                      karşın, batı ülkelerinde  bilinmemekteydi  (Gile, 2005: 256-257).                             Çevirmenlik  mesleğinin  kamusal  olarak  tanınmasının                      hemen ardından  (yine  de  30 yıllık  bir  gecikmeyle)  çevirinin                       özerk  bir  bilim  dalı  olarak  tanınması  gerçekleşir,  çünkü                      çevirmenlerin        eğitimi     amacıyla  üniversite  kürsülerinin                      kurulması  çeviri  kuramı  üzerine  üniversiter  düzeyde  farklı                       yönelimleri  olan  araştırmalara  zemin  hazırlamıştır  (Bkz.  bir                      önceki  alt  bölüm).  Yirminci  yüzyılın                 ikinci  yarısında                      çeviribilimin  özerkliğini  kazanmasında diğer çalışmaların  yanı                      sıra,  çeviri  tarihi  üzerine  kitapların  yazılması  da  etkili  olur,                      çünkü bu,  çeviribilimin  bilim  dalı  olarak varlığına  çok büyük                       bir  meşruiyet  kazandırır.  Fransızca  ve  İngilizce  konuşulan                      dünyadaki        en  anlamlı        çalışmalardan  bazılarını           şöyle                      sıralayabiliriz:                              Genel olarak çeviri tarihini  konu alan La traduction dans                      le monde moderne, Cenevre, 1956 yapıtıyla Edmond Cary, aynı                      şekilde  ellili  yıllarda  İngilizce  olarak  yayımlanmış  olan  On                      Translation, Cambridge, 1959  diğer  bir  çalışmayla  R.  A.                      Brower. Batıda çeviri tarihi  üzerine yapıtlar arasında öncelikle                       Louis Kelly’nin  The True Interpreter: A History of Translation                      Theory and Practice in the West, New York, 1979 adlı yapıtını                      ve Henri Van Hoof’un  Fransızca yazılmış  olan Histoire de la                      traduction en Occident : France, Grande-Bretagne, Allemagne,                       Russie, Pays-Bas, Paris, 1991  adlı  çalışmasını  anmak gerekir.                      Lieven  D’Hulst  de  Cent  ans  de  théorie  française de  la                      traduction. De Batteux à Littré (1748-1847), Lille, 1990 adını                      taşıyan  ve Fransa’da çeviri  kuramlarının  tarihini  konu  alan,                       Michel  Ballard  ise  De  Cicéron  à  Benjamin. Traducteurs,                                                                                                         19","Çeviri Kuramları                         traductions, réflexions, Lille, 1992 adlı Antik dönemin başından                       yirminci  yüzyılın  başına kadar batı Avrupa’da (özellikle  Fransa,                      İngiltere ve Almanya’nın yanı sıra İtalya’da) çeviribilimle  ilgili                      düşüncelerin  gelişimini  inceleyen  kitaplar  yayımlamışlardır.                      Çekoslovakya’da  yazın  kuramcısı  ve çeviribilimci  Jiří  Levý                       Ceské theorie prekladu, Praha, 1957 adlı yapıtını ellili yıllarda                      yayımlar.  Kitap  Orta  Çağ’ın  başından  1945’e  kadar  olan                      dönemde yazın çevirisi konusunda Çek kaynaklı  kuramların bir                      dökümünü  sunmaktadır.  Son  olarak,  yukarıda  sayılan                      kitaplardan  çoğunun,  teknik  çeviri  çok  nadiren  anıldığından                       (yalnızca  Van Hoof kitabında  bu konuya  özel  bölümlerde  yer                      vermektedir), yazınsal çeviriyi ele aldıklarını  belirtelim.                                                                                                                                                          20","Çeviri Kuramları                         ÇEVİRİ  KURAMLARI                            A. ÇEVİRİ ÜZERİNE DÜŞÜNCELER -  ÇEVİRİ                      TARİHİNE BAKIŞ                        A.I.  İNCİL  ÇEVİRİLERİ  – ORTA  ÇAĞ,  RÖNESANS                               Orta  Çağ  ve  Rönesans  dönemi  boyunca,  Avrupa’da                      çevrilmiş  metin  üretiminin  azımsanamayacak  bir  bölümünü                      İncil’in  ve dinsel  metinlerin  çevirisi  oluşturmaktadır.  Roman                      diline  (bugünkü  Fransa  topraklarında  konuşulan  dil)  ilk                      çeviriler  Latinceden  yapılan  dinsel  metin  çevirileridir:  La                       Cantilène de saint Eulalie, Le Poème de saint Alexis  (1050)                      (Oseki-Dépré, 2011:23).                             Günümüz  çevirmenlerinin  ustası  Saint-Jérôme (347-                      419), Yeni Ahit’in var olan çevirilerinin  (Itala ve Vetus latina)                       gözden geçirilmesi  ve Eski Ahit’in  Aramice ve İbranice özgün                      değişkelerinden         hareketle       çevrilmesi       sonucu        oluşan                      Vulgata’nın  başyazarı  olarak  bilinmektedir.  İncil  çevirisi                      nedeniyle  günahkarlıkla  suçlanmıştı.  Bunun başlıca sebebi ise                      bazı bölümleri  o zamana dek kullanılmış  olan önceki çevirilere                       göre farklı çevirmiş olmasıydı. Örneğin Aziz Augustin, İbranice                      bilmediği  ve  yalnızca  biraz  Yunanca  bildiği  halde,  Aziz                      Jérôme’un İncil çevirilerine itiraz etmekteydi. Aziz Jérôme söz                       konusu eleştirilere  Pamachius’a (V. yy’da ölmüş  olan Romalı                      senatör) hitaben 395 veya 396 tarihli   mektubunu yazarak yanıt                      verir.  De  optimo  genere  interpretandi  başlıklı  mektupta                      sözcüğü  sözcüğüne  çevirmeyerek kutsal  yazıları  çarpıttığı  ve                      değiştirdiği  yönündeki  suçlamalara  karşı  haklılığını  ortaya                       koymak üzere çeviri ilke  ve yöntemlerini  savunur. Yöntem ve                      yaklaşım  olarak Aziz  Jérôme, Cicero ve Horace gibi  Romalı                      hatiplerin  sırasıyla  De  optimo  genere  oratorum  ve  Ars                       poetica’da dile  getirilen  düşüncelerine  dayanmaktadır.  Aziz                      Jérôme  çeviriye  ilişkin  deneyimlerini  şöyle  özetlemektedir:                      “Eğer  sözcüğü  sözcüğüne  çevirirsem,  kulağa  saçma geliyor;                                                                                                        21","Çeviri Kuramları                         gerektiğinde,  yapıyı  veya üslubu  azıcık  da olsa değiştirirsem,                       çevirmenlik  görevinden  uzaklaşıyor  gibi  oluyorum”  (Ballard,                      1992:  48).  Aziz  Jérôme  “verbum  e  verbo  değil,  sensum                      exprimere  de  sensu  çevirmek  gerektiği”,  yani  “metindeki                      sözcüklerden  çok anlamı”  çevirmek gerektiği  sonucuna varır.                       Açıklamalar  veya  belirtikleştirmeler  yapılması  gerektiğini                      düşündüğü  noktada  özgün  metin  üzerinde  değişiklikler                      yapmaktadır (Ballard, 1992: 42-50). Aynı ölçütler İncil’in  1521                      ile 1534 yılları  arasında yapılan  Almanca değişkesinde  Martin                      Luther tarafından da uygulanacaktır.                              Protestan Reform hareketiyle  birlikte,  İncil  çevirisi  özel                      bir önem kazanır; çeviri artık iki dil  ile kültür arasında basit bir                      aktarım olayı  değildir,  dinsel,  ideolojik  ve siyasal bir iş haline                       gelir.                             Martin Luther (1483-1546) “Endüljans olayı  Luther’in                                                                                      10                      tepkisini  çeker. Wittenberg  şatosundaki  kilisenin  duvarlarına                      astığı  95  maddelik  bildiri  Reform  hareketinin  başlangıcını                      oluşturur.  Worms  şehri  kilise  kurulu  bir  fermanla  Luther’i                       kanun kaçağı ilan eder. 1521 yılında  Wartburg şatosuna sığınan                      Luther birkaç ay içerisinde  Yeni Ahit’i Almancaya çevirir. Eski                      Ahit  çevirisine  1534  yılına  kadar devam edecektir” (Ballard,                       1992:  139). “Hemen 1530 yılı  başlarında,  Ein Sendbrief vom                      Dolmetschen       11  ’i  oluşturmaya  başlar.  Çalışmada,  erek  dile                      öncelik  tanır,  fakat çevirisinin  kalitesini  güvece altına  almak                      amacıyla,  kimi  zaman kaynak metinle  birlikte  vermeyi  tercih                      eder. Metnini  erek dil  toplumuna  uydurmak  amacıyla  farklı                       düzenlemelere  başvurur, bu da eleştirilmesine  yol açar. Amacı                      Almancayı  Latinceleştirmemek,  aksine  Alman  dilinde  doğal                      veya deyimlere başvurarak yazmaktır.” Luther çevirmenin işini                      kaynak dilin  (KD) değil, erek dilin  (ED) yönetmesi gerektiğinin                       altını  çizmektedir,  amacı  iki  dil  arasında  denge  kurmaktır                      (Ballard, 1992:  140).                        10  Ç.N.:  Bir  rahip  tarafından  parayla  bağışlanma  belgesi  satılması  olayını                      anlatan ve Reform hareketinin başlangıcını  oluşturan olay.                      11  Ç.N.: Çevirmenden  açık mektup.                                                                                                       22","Çeviri Kuramları                                “Luther  Épître sur l’art de traduire et sur l’intercession                                   12                      des saints  (1530)  adlı  eserinde  yöntem  üzerine  görüşlerini                      açıklamıştır.  Söz konusu küçük çaplı  kitap, kendisi  tarafından,                      12 Eylül  1530 tarihinde  Wenceslas Link’e  mektup  biçiminde                      gönderilmiştir.  Mektubun  gönderildiği  kişi  özgün  adıyla                       yayımlamakla  görevlendirilmiş,  bu  görevi  aynı  yıl  yerine                      getirmiştir.  Luther  mektubu  bir  arkadaşı  tarafından  Romains                      (3:28) ve Intercession des saints çevirisi konusunda kendisine                      yöneltildiği  tahmin  edilen  iki  soruya  yanıt  olarak  kaleme                      almıştır.  [...] Luther’in  Épître’inin bilimsel  hiçbir  yanı yoktur,                       tartışma amaçlı bir saldırıya tartışma amaçlı bir yanıt olarak bir                      çeviri  biçimini  savunmayı,  bir  reformcunun  konumunu                      açıklamayı amaçlamaktadır…” (Ballard, 1992: 140).                              “Luther diğerleri arasında, varış dili  kullanımına  saygı ve                      bu  kullanımın         kaynak  metinde  görünmeyen  terimleri                      doğurduğu  gerçeği  üzerine  kurulu  devingen  çeviri  ilkelerini                      ortaya koymaktadır”  (Ballard,  1992:  142).  “Zira  Almancanın                      nasıl  konuşulması  gerektiğini  bilmek  için,  cahillerin  yaptığı                       gibi,  Latincenin  harflerini  yapılandırmak  gerekmez;  tersine                      evdeki  anneye,  sokaklardaki  çocuklara,  pazardaki  ortalama                      insana  danışmak  ve,  buna  göre  çevirmek  üzere,  nasıl                       konuştuklarını        öğrenmek  için          ağızlarını      göz  önünde                      bulundurmak  gerekir;  o  zaman  onlar  kendileriyle  Almanca                      konuşulduğunu  anlar ve fark ederler” (Luther, 1530, Oeuvres, t.                      IV, Genève, 1964 : 95, trad. Jean Bosc, aktaran Ballard, 1992:                      142-143).                              William  Tyndale  (1490-1536)  Luther’den  ve  aynı                      zamanda  Erasmus’tan  etkilenmişti.  1522  yılında,  Yunanca                      temel metinden ve Erasmus’un notlarından yararlanarak kendisi                      de Yeni Ahit’i (İngilizceye)  çevirmeye başlar. Resmi çevrelerce                       desteklenmez;  Luther’i  görmek  üzere  Almanya’ya  gider  ve                      çevirisini  1525  yılında  Köln’de  yayımlar.  Yeni  Ahit’in                      İngilizceye  ilk  çevirisi  budur.  1526  yılında  İngiltere’ye                          12  Ç.N.: Çeviri Sanatı ve Azizlerin Şefaati Üzerine Mektup                                                                                                       23","Çeviri Kuramları                         gönderilen       çeviri  kilise       tarafından  yasaklanır,  çünkü                       Protestanlıktan  etkilenmiştir.  Ne  var  ki  Tyndale  İncil’i                      İngilizceye  çevirme  çalışmalarını  sürdürür  ve  1530  yılının                      hemen başında  Eski Ahit çevirisini  yayımlamaya  başlar. 1535                      yılında  Anvers’te  tutuklanır,  1536  yılında  asılır  ve  yakılır                       (Ballard,  1992:  145).  Acı sonu  bir başka çevirmen yazar olan                      Etienne  Dolet’ninkini  anımsatmaktadır.  William  Tyndale’in                      İncil çevirisi,  çeviri projesi İngiltere kralı I. Jacques tarafından                      başlatıldığı  için  kral  Jacques  İncil’i  olarak  da  bilinen  ve                      İngiltere’de yaklaşık üç yüz yıl boyunca resmi İncil olarak kalan                       Onaylı Değişke’ye (1611) giden sonraki çevirilere taban işlevi                      görmüştür (Ballard, 1992: 145-146).                                                                                                                                                   24","Çeviri Kuramları                          A.II.  FRANSIZ  (+İNGİLİZ,  İSPANYOL)  HÜMANİZMİ  –                      CLÉMENT           MAROT,  ÉTIENNE                  DOLET,         JACQUES                      AMYOT,  FRANÇOIS  DE  MALHERBE                               Rönesans’tan  önce  Fransızcaya  çeviriden  söz  etmek                      zordur. Eski Fransızcaya dinsel  veya yönetsel çeviriler  tabi ki                       bulunmaktaydı,  fakat Latince XVI. yüzyıla  kadar en azından                      yazınsal metinler için, XVIII. yüzyılın  sonuna kadar da bilimsel                      metinler  için  erek dil  konumunu  korumuştur.  Böyle  olmakla                      birlikte,  XVI. yüzyılın  ortalarında  bir  dönüm  noktası  yaşanır:                       1539  yılında  Fransa  kralı,  Villers-Cotterêts  fermanı  ile                      Fransızcayı Latinceye eşit, bilgi  ve seçkin dili  olarak ilan eder.                      Matbaanın         gelişmesi       sayesinde,       hümanizma          dönemi                      düşünürleri  kraliyet  kararnamesini fırsat bilerek  halk arasında                       bilginin  yayılmasını  sağlamak üzere herkes tarafından anlaşılan                      dolaşım  dillerine  yaptıkları  çevirileri  artırırlar (Guidère,  2010:                      3).                             “Antik  dönem  yapıtlarına  sahip  olma  arzusu  Fransa’da,                       XVI. yy’da, çoğunlukla  egemenlerin  koruması  altında,  büyük                      çaplı  bir  çeviri  etkinliğinin  yolunu  açmıştır.  Özgün  metin                      araştırmaları, dil  incelemeleri ve çeviri sorunları ile seçenekleri                      konusundaki  düşünceler  bu  uygulama  çevresinde gelişmiştir.                      Dillerin  farklı  özelliklerinin  farkında  olan  çevirmenler,  bir                       önceki  yüzyılın  çevirmenleri  gibi,  sözcüğü sözcüğüne çeviriyi                      reddeder  ve  serbest  sayılabilecek  bir  çeviriyi  uygularlar.                      Rönesans dönemi  Fransız  çevirmenleri  dizgesel  sayılabilecek                       bir  eklenti  biçimini  uygularlar,  örneğin,  “la  haine  et  la                      malvaillance”  (kin  ve artniyet) gibi  eş anlamlı  sözcük çiftleri.                      XIV. yy’da tek tük görülen bu kullanım  XV. yy’da genelleşmiş                      olup zamanın söz sanatının  bir parçası haline gelmiştir.  O kadar                      ki  dönemin  söz sanatı uzmanlarından  olan Pierre Fabri,  1521                       tarihli  bir kitapta, bu uygulamayı  kural düzeyine  çıkarır ve bu                      tür  şişirmenin  nasıl  uygulandığını  gösterir.  Örneğin  “İsa                                                                                                             25","Çeviri Kuramları                         Meryem’den doğmuştur .”  yerine  “Kurtarıcımız  ve günahtan                                                    13                      arındırıcımız  İsa kurtuluşumuz  için kutsallar kutsalı ve Tanrının                                                                                 14                      sevgili  kulu  Bakire  Meryem’den  doğmuştur. ”  denecektir.                      Dolayısıyla,  şişirme  “güzel  üslup”  ve  aynı  zamanda  metnin                      anlaşılırlığını  sağlama yollarından  biri haline gelir. Aynı kitapta                       Pierre Fabri  “bilginler”  için  kısa  bir  üslup,  sıradan  insanlar                      içinse “uzun” bir üslup kullanıldığını  anımsatır” (Ballart, 1992:                      101).                             “1530’lara  kadar  Latince  yanlıları  çevresi  (Kilise,                      Üniversite,  Yargı)  yenilikçilere  karşı  konumunu  korur.                       Yenilikçilerin  arkasında ise  kralın  desteğinin  yanı  sıra  kendi                      dillerindeki  eserleri ve özellikle  çevirileri  okumaktan hoşlanan                      ve sayıları artan soylular ve kentsoylular vardı. Fransa’da çeviri                       ancak 1530 yılına  doğru gerçek bir atılım yapar. İlk yayınlar için                      matbaacılar, karlılık  kaygısıyla,  öncelikle kendilerini  kanıtlamış                      eski  çevirileri  kullanırlar.  Dolayısıyla  XV.  yüzyıl  sonlarına                      doğru      genellikle      XIV.  yüzyılda           yapılmış      çevirilerin                      yayımlandığı  görülür.  Bire bir çevirinin  reddi yönünde belli  bir                       devamlılık  söz konusudur. “Traduire” (Tr. çevirmek, çevirisini                      yapmak) ve “traducteur” (Tr. çevirmen) sözcükleri XV. yüzyıl                      sonunda  hala  bulunmamakta,  metnin  “aktarıldığı”  veya                       “Fransızcalaştırıldığı”  söylenmektedir” (Ballard, 1992: 103).                             “XV. yüzyılın  sonuyla  birlikte,  gerek önceki  çevirilerin                      tekrar kullanımı  gerekse de bunlarda benimsenen  yöntemlerin                      sürdürülmesi  sonucu Amyot ile  doruğa ulaşan ve kimi  zaman                      Perrot d’Ablancourt’un  metni erişilebilir  kılmak  üzere metinle                       birlikte,  kabul edeceği özgürlükleri  dile getiren bir çeviri tarzına                      doğru yol alınır.  Kuram geliştirme,  özünde yazınsal ve tarihsel                      metinlerin  çevirisi  ile  gerçekleştirilmektedir.  Önsözler  belli                      sayıda  sorunla  ilgilenmekle  birlikte  buralarda  genel  bir                       kuramsal  tasarımla  karşılaşılmaz.  1510  yılından  itibaren,                      özellikle  de  I.  François’nın  iktidarı  sırasında,  yayınların  ve                        13  Ç.N.: Fransızcası şöyledir: Jesuchrist nasquit de Marie.                      14  Ç.N.: Fransızcası şöyledir: Nostre sauveur et redempteur Jesus pour nostre                      salvation est né de la tressacrée et glorieuse  Vierge  Marie.                                                                                                       26","Çeviri Kuramları                         bunların  arasında da çevirilerin  sayısının  arttığı görülmektedir.                       1529’dan  sonra, çeviri  yaparken uyulacak  kurallar bulunduğu                      ve çevirinin  bir sanat olduğu  yönündeki  düşünce ortaya çıkar.                      1540’a doğru,  Étienne Dolet  bu kuralları  bir  düzen içerisinde                      sıralar. Aynı dönemde, önsözlerde bir tatminsizlik  duygusunun                       ortaya çıkışına  tanık  olunmaktadır:  Çevirmenler  yaptıkları  işi                      nankör  ve  sonuçsuz  bir  iş  olarak  görmektedirler.  Défense et                      Illustration  de  la  langue  française  (1549)  adlı  kitabında                      Joachim  Du  Bellay’nin,  yazarla  karşılaştırıldığında,                    bu                      belirsizliğin  sebebini özgünlük  ve yaratıcılık  yoksunluğu  olarak                       gördüğü  anlaşılmaktadır.  Du  Bellay  çeviriyi  resmen  ikinci                      sıraya  atmakta,  özgün  yaratımı  teşvik  ederken  şiir  çevirisi                      yapılmamasını  salık vermektedir. Buna karşılık Jacques Amyot,                       Vies parallèles des hommes illustres çevirisinde çevirmenin bir                      yapıtı     yeniden  canlandırabileceğine              ve  yeniliğini        ve                      özgünlüğünü             koruyarak           varlığını          sürdürmesini                      sağlayabileceğini  kanıtlamaktadır (Ballard, 1992: 125).                               Étienne Dolet (1509, Orléans – 1546, Paris),  Fransız                      yazar,  şair,  matbaacı  ve  hümanist  Étienne  Dolet,  özellikle                      Edmond  Cary’ye  göre  Fransız  çeviribiliminin  kurucusudur.                       Rönesans  döneminin  büyük  kuramcılarından  biri  olarak                      Fransızcaya “traducteur” (Tr. çevirmen)  ve “traduction”  (Tr.                      çeviri) sözcüklerini  kazandırır. Çeviri üzerine ilk  kitap olan  La                      Manière de bien traduire d’une langue à une autre  (1540,                      Fransız Ulusal Kütüphanesinin  sitesi Gallica,  gallica.bnf.fr’den                       ulaşılabilir,  s.  11-15;  köşeli  ayraç  içerisindeki  açıklayıcı                      bölümler  tarafımızdan eklenmiştir )  adlı kitabı yazmıştır:                                                                15                             “Bir  dilden  ötekine  iyi  çeviri  yapmak  başlıca  beş  şey                      gerektirir.  Birincisi,  çevirmenin  çevirdiği  yazarın  verdiği                       anlamı  ve konuyu  çok iyi  anlaması gerekir:  çünkü bu anlayış                        15  Ç.N.:  Yazar,  Etienne  Dolet’nin  eski  Fransızcayla yazdığı  bir  metni  daha                      anlaşılır  kılmak üzere kendisi tarafından eklenen  açıklamaları  belirtmektedir.                      Çeviride  benzer etkiyi yaratabilmek  için  Türkçedeki eski ve yeni sözcükleri                      kullanmaya çalıştım.                                                                                                       27","Çeviri Kuramları                         sayesinde çevirisinde  hiçbir  zaman belirsiz  olmayacaktır:  Eğer                       çevirdiği  yazar  hiçbir  biçimde  anlaşılır                 değilse,  onu                      kolaylaştırabilir  ve bütünüyle anlaşılır  hale getirebilir…  .                             Çeviride  gerekli  olan  ikinci  şey çevirmenin  çevirdiği                      yazarın  dilini  kusursuz  düzeyde  biliyor  olmasıdır:  Yani  aynı                       zamanda kendisine  doğru çeviri  yapmaya koyulduğu  dilde  de                      mükemmel  olmalıdır.             Böylelikle,     dillerden  ikisinin        de                      görkemine zarar vermeyecek ve görkemini  azaltmayacaktır. …                      Tabi ki, her dilin  kendi özellikleri  vardır, yalnızca kendine özgü                      deyimsel  aktarımları,  söz  bileşikleri,  incelikleri,  vurguları                       vardır.  Eğer  çevirmen  bunları  bilmezse,  çevirdiği  yazara                      haksızlık  yapar: Aynı zamanda, kendisine  doğru çeviri yaptığı                      dile  de  haksızlık  yapar:  Çünkü  kullanımını  üstlendiği  bu  iki                       dilin  saygınlığını  ve  zenginliğini  temsil  etmekte  ve  ortaya                      koymaktadır.                             Üçünçü nokta sözcüğü  sözcüğüne çeviri yapacak kadar                      bağlı  kalmamalıdır.  Eğer  >biri@  bunu  yapıyorsa,  bu  akıl                       yoksulluğu  ve kusurundan ileri  gelmektedir. Zira eğer yukarıda                      sayılan niteliklere  sahipse (iyi bir çevirmen olmak için gereken                      nitelikler),  sözcüklerin dizilişini  göz önünde bulundurmaksızın,                      deyimlere dikkat  edecek ve her iki  dilin  özelliklerini  de ilginç                       bir  biçimde  koruyarak öyle  yapacaktır  ki  yazarın  niyeti  dile                      getirilecektir.  Bu nedenledir ki çevirisine cümlenin  >tümcenin@                      başından  başlamak çok büyük  bir  batıl  inançtır  (yani aptallık                      veya  cehalet  diyebilirim):           sözcüklerin  sırası  saptırılmış                       >değiştirilmiş,  değişikliğe  uğratılmış@  olsa bile,  sen çevirdiğin                      kişinin  niyetini  çeviriyorsun,  hiçkimse  bundan  dolayı  seninle                      uğraşamaz  >seni  bundan  dolayı                  suçlayamaz@.  Burada                       çevirmenlerin  >bazılarının@  yaptıkları  deliliği  söylemeden                      geçemeyeceğin:  Bunlar  özgürlük  yerine  kölelik  derecesinde                      boyun eğerler. O kadar aptaldırlar  ki satırı satırına veya dizesi                       dizesine çevirmek için uğraşırlar. Bu hatadan ötürü çevirdikleri                                                                                                               28","Çeviri Kuramları                                             16                      yazarın >verdiği@  anlama ve her iki dilin  kusursuzluğuna  zarar                      verirler. …                             Dördüncü kural, …, sanat bakımından  yetersiz olmayan                      dillerde  diğer  dillere  göre daha çok  gözlenir.  Sanatta yetersiz                       olmayan diller  derken Fransızca, İtalyanca, İspanyolcanın yanı                      sıra Almanya’nın,  İngilterenin  dillerini  ve diğer sıradan dilleri                      kastediyorum. Varsayalım ki herhangi bir Latince kitabı bunlara                      >bu  dillere@  (hatta  Fransızcaya)  çeviriyorsun,  Latinceye  çok                       yakın ve geçmişte az kullanılan  sözcükleri zoraki kullanmaktan                      kaçın:  onun  yerine,  saçma  bir  yaklaşımla  hiçbir  deyişi                      değiştirmeden  ve  söz  götürmez  bir  dikkatle  sık  kullanılanla                      yetin. … Buradan, çevirmenin sık kullanılmayan  sözcüklerden                       bütünüyle  kaçınması  gerektiği  sonucunu  çıkarma:  Çünkü                      Yunan  veya  Latin  dillerinin  Fransızcaya  göre  sözcük  sayısı                      bakımından  çok daha zengin olduklarını  iyi bilmekteyiz.  Bu da                      çoğunlukla  bizi  az  kullanılan  sözcükleri  kullanmak  zorunda                       bırakmaktadır. Fakat bu çok zorda kalındıkça  yapılmalıdır.   …                             Gelelim  şimdi  iyi  bir  çevirmenin  dikkat  etmesi gereken                      beşinci kurala. Bu kural o kadar önemlidir ki o olmadan her tür                      söyleyiş  ağır  ve  rahatsız  edici  olur.  Peki  bu  kural  neyi                       içermektedir?  Tek bir  içeriği  vardır,  belagattaki  uyum:  Yani                      deyişler  öyle  ustalıkla  bağlanmalı  ve  birleştirilmelidir  ki                      yalnızca ruh tatmin olmakla  kalmamalı,  aynı zamanda kulaklar                      da  mest  olmalı  ve  böyle  bir  dilsel  uyumdan  hiçbir  zaman                      rahatsız olmamalıdır.”                              Dolet’nin ilkelerinin  özeti:                             1.  Anlaşılması  güç  bölümleri  açıklığa  kavuşturma                                  özgürlüğüne  sahip  olmakla  birlikte,  özgün  metin                                  yazarının  dile  getirdiği           anlam  ve  niyet  iyi                                   anlaşılmalıdır.                             2.  Çıkış dili  ile varış dili  kusursuzca bilinmelidir.                             3.  Sözcüğü sözcüğüne çeviriden kaçınılmalıdır.                             4.  Yaygın kullanılan  deyişler tercih edilmelidir.                          16  Ç.N.: Çevirmen tarafından eklenmiştir.                                                                                                       29","Çeviri Kuramları                                5.  En  üst  düzeyde  akıcılık  sağlamak  üzere  sözcükler                                   uygun biçimde seçilmeli  ve düzenlenmelidir.                             Dolet’nin  ilkeleri  çıkış metninin  anlaşılmasının  öneminin                      altını    çizmektedir.       Çevirmen  yetkin  bir  dilbilimcinin                      üstündedir:  Çeviri  çıkış  dilinin  kültürel  ve  sezgisel  açıdan                       değerlendirilmesini  ve bunun varış dili  dizgesinde  tutacağı yeri                      göz  önünde  bulundurmayı  gerektirmektedir  (Bassnett, 2009:                      80).                             Babel dergisinin  ilk  sayısında  yayımlanan  bir  makalede                       Edmond  Cary,  Dolet’nin  yaşamındaki  dönüm  noktalarını                      anımsatarak, yazarın çeviri konusunda yazdığı  kitabın  yeniden                      basımı  üzerine  bir  yorum  yayımlar.  Dolet’nin  kitabı  belli  bir                       düzen  içerisinde  ilkeleri  geliştirmeye  çalışmaktadır.  Buna ek                      olarak, çevirmenden “anlamasını” istemektedir; “çevirmek için                      anlamanın”,  bugün  hala  Paris  ekolüne  göre,  çevirinin                      gerçekleştirilmesi  için temel koşul olma özelliğini  koruduğunu                       ekleyelim  (Ballard,  1992).  İyi çeviri yapabilmek  için  kuralları                      ortaya  koymuş  olan  Rönesans  dönemindeki  ilk  çeviri                      kuramcısının  Dolet  olduğunu  söyleyebiliriz  (Oséki-Dépré,                       2011:24).                             Edmond  Cary  de  Dolet’nin  şehit  çevirmen  ve  Fransız                      çeviribiliminin  kurucusu  imgesinin  yaygınlaşmasına  büyük                      katkı yapmıştır  (Ballard, 1992:  112). Yaşamı boyunca, Étienne                       Dolet  kendisini  tanrıtanımazlık  ve  günahkarlıkla  suçlayan                      düşmanlara  karşı  mücadele  etmek zorunda  kalmıştır.  Bunun                      sebebi ise kısmen Antik dönem düşünürlerini  (özellikle  Cicero)                      kendi özgün, pagan deyişleriyle  çevirmeye çalışması olmuştur.                                                                                                  17                      Sonuç olarak, Yeni Ahit’i ve Sommaire de la foi chrétienne ’i                      Fransızca  olarak  yayımlaması  hapse  atılmasına  neden  olur                      (1542). 1543’te serbest bırakılır,  fakat 1544’te yeniden  hapse                      atılır  (Oseki-Dépré, 2011:25).  1544’te, Engizisyon  mahkemesi                      Dolet’nin suçlu kitaplarını  Notre Dame’ın içavlusunda yaktırır.                       Dolet hapisten kaçmayı başarır, bir süre Piémont’da yaşar, fakat                         17  Ç.N.: Hıristiyan inancının özeti                                                                                                       30","Çeviri Kuramları                         ailesini  görmek  ve  birkaç  çalışmasını  yayımlamak  üzere                       Fransa’ya döner. Troyes’da yeniden tutuklanıp  Paris’e, Adalet                                                                                         18                      Sarayındaki tutukevine  gönderilir.  Chambre ardente , ilahiyat                      fakültesine  Dolet  tarafından yayımlanan  yapıtları  inceletir  ve                      sansür kurulu  Sokrates  ile  Eflatun  arasında  geçen Axiochus                       başlıklı  konuşmanın ruhun ölümsüzlüğü  ile ilgili  söz götürür bir                      eklenti  içerdiğine  kanaat getirir:  “O (ölüm)  neden sana hiçbir                      şey  yapamıyor,  çünkü  henüz  ölmeye  hazır  değilsin;  ve  sen                       ölünce  de  hiçbir  şey  yapamayacak  yine,  çünkü  artık  hiç                      olacaksın.” (Ballard, 1992: 117).                             Suçlu bulunan bu bölümün  çevirisi (ve dinsel  kurumlarla                      yaşanan  sorunlar)  yüzünden  Dolet  küfürle,  başkaldırıyla  ve                       yasaklanmış şeytani kitabın  teşhiri ile  suçlanır ve iki  yıl  süren                      bir yargılamanın  sonunda, Paris’te Maubert meydanı  üzerinde                      kitaplarıyla  birlikte  yakılır  (Ballard, 1992: 117-118).                             Edmond  Cary,  Dolet’den  söz  ederken,  XVI.  yüzyılda                       Fransa’da çevirinin öneminin altını  çizmektedir:  “çeviri savaşı”                      Etienne Dolet’nin  yaşamı boyunca sert geçer. Reform hareketi                      öncelikle  çevirmenler arasındaki bir  tartışmaydı. Çeviri devlet                      ve kilise  meselesi haline gelmiştir.  Sorbonne (Üniversitesi)  ile                       kral  da  tartışmada  taraftılar.  Şairler  ve  yazar  çeviriyi                      tartışıyorlardı;  Joachim Du Bellay’ın  Défense et illustration de                      la Langue française’i çeviriye ilişkin sorunlara odaklıdır (Cary,                      1963:  7-8). Metindeki  bir  tümceyi  özel  bir  biçimde  çevirmiş                      olmaktan  başka  hiçbir  şey  yapmamış  bir  çevirmenin  idam                       edilebildiği  böylesi bir durumda, tartışmanın şiddetli  olması hiç                      de şaşırtıcı değildir. (Bassnett, 2009: 81).                              Dönemin  başlıca  özelliklerinden  biri  çağdaş  deyiş  ve                      biçemlerin kullanılıyor  olmasıdır  (dildeki  modernleşme İncil’in                      birçok  çevirisinde  de  kendini  göstermekteydi).  Bunun  bir                         18  Ç.N.: Nouveau dictionnaire françois: contenant généralement tous les mots anciens                      et modernes, Pierre Richelet, 1709’a göre “suçluları yargılayan ve ateş, yani yakma                      cezasına çarptıran kimi mahkemeler için” kullanılan terim.                                                                                                          31","Çeviri Kuramları                         örneği,  Thomas North (1579)  tarafından  Plutark’ın,  günlük                       dile  (Jacques  Amyot’nun  Fransızca  çevirisinden  hareketle                      İngilizceye)  çevrilmesidir.    Yazar çeviride doğrudan anlatımın                      yerine sıklıkla  dolaylı  anlatımı  tercih etmiştir,  bu  da çeviriye                       canlılık  katmaktaydı.                             Fransız  şair  ve  dilbilgisi  uzmanı  Jacques Pelletier du                      Mans  (1517-1782)  Art  poétique  (1555)  adlı  yapıtında                      “Fransa’nın kısmen çevirmenler sayesinde edebiyat konusunda                       iyi  şeyleri  sevmeye  başladığını”  vurgulamaktadır  (Bassnett,                      Lefevere, 1992:46).                              Jacques Amyot  (1513-1593)  “hiç  kuşkusuz  en  ünlü                       Fransız  çevirmenlerden  biridir,  o  kadar  ki  çevirileri  kendi                      eserleri gibi  ona aitmiş  gibi  durur. Özellikle  eski Yunancadan                      klasik çevirileriyle  bilinir.                             Birinci  François kendisini  Plutark’ın  Les Vies parallèles                       des hommes  illustres’ünü  çevirmesi  konusunda  teşvik  eder,                      çeviri için Amyot on yedi yıl çalışacaktır” (Ballard, 1992: 123).                      “1635  yılında  Amyot’un  çevirisine  Bachet  de  Méziriac’ın                       yönelttiği  esaslı  eleştiriyi  görürüz,  ne var ki  yapıt  büyük  bir                      başarı kazanmıştır.  Daphnis et  Chloë’si  ile  birlikte  en  güzel                      sadakatsizlerden biri  olmuştur.”  (Ballard,  1992:  123). “Kitabı                      gemi  kaptanlarının  ve  devlet  adamlarının  esin  kaynağı                       olacaktı… Yunan yazarınkiyle  birlikte  Fransız dilinin  ışıltısını                      tüm  Avrupa’ya yayacaktı. Plutark beklenmedik  ve parlak  bir                      ikinci  hayat yaşamış  olmasını  Jacques Amyot’ya  borçludur”                      (Cary, 1963: 17, aktaran Ballard, 1992: 123).                              30  Ekim  1513’te  Melun’de  doğan  ve  6  Şubat  1593’te                      Auxerre’de  ölen  Jacques  Amyot  üst  rütbeli  Fransız  papaz                      olmasının       yanı     sıra  Rönesans  döneminin                 en  ünlü                       çevirmenlerinden  biridir.  Orta  halli  bir  anababanın  çocuğu                      olarak  dünyaya  gelen  Amyot  Paris  Üniversitesine  gitmeyi                      başarır. Okulda  geçimini  sağlamak üzere zengin  öğrencilerin                      hizmetinde  çalışır. 19 yaşında, Paris’te lisans derecesi aldıktan                       sonra Bourges Üniversitesinde  medeni  hukuk  doktoru  ünvanı                                                                                                        32","Çeviri Kuramları                         alır.  Bourges’daki  Saint-Abroix  kilisesi  başrahibi  Jacques                       Colure  (veya  Colin)  aracılığıyla  bir  müsteşar  ailesinde                      eğitmenlik  işi  bulur.  Marguerite  de  Valois’ya  önerilmesi                       üzerine, Latince ve Yunanca öğretmeni olarak Bourges’a atanır.                      Héliodore’un  Théagène  ve  Chariclée  adlı  eserinin1547’de                      yayımlanan  çevirisi  sayesinde  Amyot  I.  François  tarafından                      ödüllendirilir.  Ödül  olarak  Bellozane  manastırının  kazancı                      verilir. Bunun üzerine, Vatikan’da saklanmakta olan Plutark’ın                       metnini incelemek amacıyla İtalya’ya gider. Les Vies parallèles                      des hommes illustres (1559-1565)’ün  çevirisine  girişir.  Dönüş                      yolunda,  Trente  konsili  için  bir  göreve  atanır.  Fransa’ya                       dönünce,        II.  Henri’nin         oğullarının      eğitmeni       olarak                      görevlendirilir.  Sicilyalı  Diodoros  (1554)’un  yedi  kitabını,                      Longus’un Les Amours pastorales de Daphnis et Chloé’sini ve                      Plutark’ın (1572) Les Oeuvres morales’ini ona borçluyuz. Etkili                       ve akıcı bir dille  çevirdiği  Vies des hommes illustres Thomas                      North  tarafından  İngilizceye  çevrilmiş  ve    Shakespeare’in                       Roma’yı konu alan piyeslerinin  esin kaynağı olmuştur.                             Amyot       Plutark’la  özellikle          ilgilenmiştir.      Yaptığı                      çalışmanın  günümüzdeki  önemi  tarzında  yatmaktadır.  Eseri                      büyük başarı kazanmış ve birçok Fransız yazar kuşağı üzerinde                       derin  bir  etki  yaratmıştır.  Montaigne  Denemeler’inde                      (Montaigne, 1865, Kitap II: 46-47) kendisini  şöyle anmaktadır:                       Haklı  olduğunu  düşündüğüm  gerekçelerle,  onur  nişanını  tüm                      Fransız yazarlarımızın  üstündeki Jacques Amyot’ya veriyorum.                      Çünkü, yalnızca, diğerlerinin  tamamını aştığı dilinin  yalınlığı  ve                      arılığı  için değil, bu denli uzun bir çalışmada gösterdiği sebat ve                       bilgisinin  derinliği  için de değil,  fakat bu kadar çetrefilli  ve zor                      bir  yazarı (zira bana istediklerini  söylesinler,  Yunancadan tek                      kelime  anlamam,  fakat  çevirisinde  her  yönden  o  kadar  iyi                       oturmuş ve özenilmiş  bir anlam görüyorum ki ya yazarın gerçek                      düş gücünü kesin olarak anlamış  olduğundan  ya da uzun uzun                      konuşarak, Plutark’ın  düşüncesinin  ana fikrini  ruhuna etkin bir                       biçimde  yerleştirmiş  olduğundan,  en azından,  onu  yalanlayan                                                                                                         33","Çeviri Kuramları                         veya söyledikleriyle  çelişen hiçbir şey söylememiştir)  bu kadar                       başarıyla  açıklayabildiği  için;  fakat,  hepsinden  önemlisi,  bu                      denli  değerli  ve yerinde bir kitabı,  ülkesine  kazandırmak  için,                       kendi isteğiyle ayırıp  seçmiş olmasından  ötürü onu seçiyorum.                      Biz, diğer cahiller, bu kitap bizi bataklıktan çekip çıkarmasaydı,                      yitip  gitmiş  olurduk:  Onun  sayesinde,  şu  anda  konuşma  ve                      yazma cesareti gösteriyoruz;  soylu kadınlar okul öğretmenlerini                       onunla  idare ediyorlar; o bizim  başucu kitabımızdır.”                             Burada,  Montaigne’in  çevirmenin  yaptığı  işe  yönelik                       gerçek  bir  hayranlık  beslediğini  ve  çeviriyi  çok  değerli  ve                      gerekli  bir etkinlik  olarak gördüğünü  anlıyoruz;  Montaigne’in                      bu  noktadaki  görüşü,  Du  Bellay  veya  Pléiade  yazarlarının                      görüşlerine  ters düşmektedir.  Onlara göre,  çeviri  gereksiz ve                       özgünlükten  yoksun  bir  işti  (oysa kendileri  de sıklıkla  çeviri                      yapmışlardır,  Du Bellay’in Vergilius’un  Énéide’ini Fransızcaya                      çevirdiğini  hatırlatalım).                              Clément  Marot  (1494-1544)  Vergilius’un                           Les                      Bucoliques,  Ovidius’un  Les  Métamorphoses  gibi  eserlerini                      çevirmiştir. Nitekim,  XVI. yüzyıl boyunca iki çeviri ekolü karşı                      karşıya gelir:  “Marot’cu” ekol  çeviriyi  yazınsal  bir tür ve dili                      bezemenin bir aracı olarak görürken, diğer yanda, Pléiade grubu                       ise  Antik dönem  düşünürlerinden,  yerel ağızlardan  ve meslek                      dillerinden  ödünçlemeler yaparak Fransızcayı zenginleştirmek,                       bu arada da çevirilere karşı Fransızcayı korumak peşindedirler,                      çünkü  çeviriler  kullanılan  dildeki  yeni  sözcüklerin  yerini                      almaktadır.                       İSPANYA,  XVI.  YÜZYIL                               Fransız  Rönesans şairlerinin  görüşlerine  benzer görüşler                      başka yerlerde de dile  getirilir.  İber Yarımadası’nda,  İspanyol                       hümanist  ve Fransız  kuramcı,  Étienne Dolet’nin  çağdaşı Juan                      Luis Vives (1492-1540)  Versiones seu Interpretationes (1531)                      adlı  kitabında  çeviri  üzerine  görüşlerini  ortaya koyar:  “Diller                      çevirmenlerin  diğer  uluslardan  alıntıladıkları                  yeni  dil                                                                                                         34","Çeviri Kuramları                         kullanımları  veya biçemlerinden  yararlanırlar,  tabi eğer bunlar                       yerlilerin  örf anane ve yaşam biçimlerinden  çok farklı değilse.                      Çevirmenler de, özgün metnin dilini  ana taslak olarak kullanıp,                      yeni  söz  biçimleri  (yeni  sözcükler)  üreterek  kendi  dillerini                      zenginleştirebilirler”  (Basnett,  Lefevere, 1992:  50).  Vives’in                       görüşlerinin         Clémont           Marot’nunkileri           anımsattığı                      görülmektedir.                                                                                                                                                     35","Çeviri Kuramları                          A.III.       FRANSIZ         KLASİSİZMİ            -  FRANÇOIS             DE                      MALHERBE,              CLAUDE           GASPARD           BACHET           DE                       MÉZIRIAC,            NICOLAS          PERROT           D ́ABLANCOURT,                      PIERRE-DANIEL  HUET,  GASPARD  DE  TENDE                              On yedinci yüzyıl  Fransasında bir yandan Antik dönemin                       dillerine  ve kültürlerine  karşı büyük  bir hayranlık,  öte yandan                      uygarlıkta  en  üst  düzeye  ulaşıldığı               görüşü  egemendir.                      Dolayısıyla,         dönemin         Fransızları       Antik        dönemin                       ülkeselleştirilmesinin  ve  kendilerinin  kültürel  olarak  üstün                      oldukları  yönündeki  duygunun  etkisi  altındadırlar.  Dönemin                      biçemsel  ölçütlerine  göre  uyarlanmış  çevirilere,  bir  başka                      deyişle,  Fransız dilinin  inceliklerine  zarar vermeyen, gösterişli,                      hoş çevirilere öncelik tanınması bundan kaynaklanmaktadır. Bu                       da sonuç olarak özgün yapıtların  dönüştürülmesini  kaçınılmaz                      hale getirmektedir.                             Güzel sadakatsizler  olarak  adlandırılan  bu  tür  çevirinin                       temsilcilerinden  biri  Tacite’in ve Lucien’in çevirmeni Nicolas                      Perrot d’Ablancourt  olmuştur.  Kendisi  çeviri  uygulamasıyla                      ilgili  görüşlerini  şöyle  dile  getirmiştir:  “Her  zaman  yazarın                      sözcüklerine  ya da düşüncelerine  öykünmek  gibi  bir  arayışım                      yok. Amacım yazarın aklındaki  etkinin  aynısını  yakalamak ve                       dolayısıyla  bu  etkiyi  dönemin  zevkine  uyarlamak  (Nicolas                      Perrot d’Ablancourt, De la traduction, 1709, aktaran Nergaard,                      1993: 38).                        “GÜZEL  SADAKATSİZLER”  VE  ÇEVİRİBİLİMİN  DOĞUŞU                              Michel  Ballard  (1992:  276)’a göre, çeviribilim  gerçekte                       ancak  XVII.  yüzyılda,             Claude  Gaspard  Bachet  de                      Méziriac’ın ilk  dizgesel  hata incelemesi  olan  “söylev”iyle  ve                      Gaspard de Tende’ın karşıtsal ve biçemsel nitelikli  ilk  çeviri                      yöntemi olan “Kurallar” adlı yapıtıyla  doğmuştur.                              Genellikle  XVII. ve XVIII. yüzyılların,  “güzel sadakatsiz”                      olarak  adlandırılan  bir  çeviri  türünün  altın  çağı  olduğu                                                                                                         36","Çeviri Kuramları                         düşünülmektedir.           Söz        konusu         eğretileme        Perrot                       d’Ablancourt’un  bir  çevirisinden  söz  ederken  onu  kullanan                      Gilles  Ménage’a aittir (Ballard, 1992: 147).                             Andréi Fédorov çıkış yeri Fransa olan bu olgunun  XVII.                      ve  XVIII.  yüzyıl  Avrupasının  belirgin  özelliği  olduğunu                       düşünmektedir:  “XVII. yüzyılda  özel bir  olgu  gündeme gelir:                      Avrupa yazınlarında,  özgün metinleri  çağın estetik kaygılarına,                      klasik  normlara  bütünüyle  uygun  hale  getirme  sonucunu                      doğuran çeviriler egemendir. Fransız yazar ve çevirmenlerin tek                      isteği  yabancı  yazınları  konuyla  ilgili  kendi  kurallarının                       boyunduruğu  altına  sokmaktı.”  (Fédorov,  1968,  aktaran                      Ballard, 1992: 148).                             Edmond  Cary’ye  göre,  büyük  Fransız  çevirmenleri                       şunlardır:  Etienne Dolet,  Jacques Amyot,  Madame Dacier ve                      diğerleri.  Bunların  hepsi  dönemlerinin  okur kitlesinin  hoşuna                      gitme  kaygısı  taşıyan  yaratıcılar  olarak  çeviri  yapmışlardır.                      XVII.  yüzyılda,  kaynak  metne  bağlılık  yanlıları  da  vardı,                      bunlara  daha  ileride  döneceğiz.  “Güzel  sadakatsizler”  olarak                       adlandırılmış  olan çeviri biçimi  hoşa gitme gücünün  yanı sıra,                      çevirmenin         içinde      yaşadığı       toplumun         baskısı      ile                      açıklanmaktadır (Cary, 1963: 34).                               François  de  Malherbe  (1555-1628),  Fransız  Şair,                      Doğum: Caen, 1555, Ölüm: Paris, 1628                             Fransız  dilinin  yeniden  biçimlendirilmesine  katkıda                      bulunmuştur. Fransız dilinin  arılaştırılması  yoluna giderken, bu                       yolla  klasik  dönemde  yazma  ve  çeviri  yapma  biçimini  de                      dayatmaktaydı.  Klasik  sanatın  ilk  kuramcısı  olarak  kabul                      edilebilir.     Malherbe        şiirsel     biçimler      ile    düzyazının                      basitleştirilmesi      yönündeki  arzusunu  dile  getirmekteydi.                       Pléiade  yazarlarının  yazma  biçimine  bütünüyle  karşıydı.                      Ayrıca,  başta Philippe  Despostes olmak  üzere, kimi  şairlerin                      özentiliğine  ve barok tarzına karşı sertti.                             Arı,  açık,  eskimişliklerden  ve ödünçlemelerden  arınmış                       bir dil  için çalışıyordu.  Dönemin çevirileri  bu dille  yapılacaktı.                                                                                                         37","Çeviri Kuramları                         Guez de Balzac gibi biçemciler de bu dil için uğraşıyordu, fakat                       Malherbe tarafından oluşturulmuştur.                                                                                              19                             Malherbe, Seneka’nın  Les  Questions naturelles , Le                                              20                                                               21                      traité des bienfaits , les Épîtres ’inin yanı sıra, bu alandaki en                      bilinen  yapıtı  olan  Tite-Live  (1616)’in  XXXIII.  Kitap’ını                      çevirmiştir:  Yapıt,  kendi  çeviri  ilkelerini  anlattığı  bir  Uyarı                      bölümü  içermektedir.  Öncelikle  yorumlama  sorunlarını  ve                      özellikle  Latince  özgün  metin  bozuk  gözüküyor  ya  da                      gerçeklikten  ya da  tarihsel  gerçekten uzaklaşıyorsa,  üzerinde                      değişiklik  yapma hakkını  ele almaktadır.  Metnin  Fransızcada                       oluşturulmasıyla  ilgili  olarak:  1.  “İnsanlara  sıkıntı  veren ve                      insanların  kesinlikle  istemedikleri  anlaşılmaz  noktaları  açık                      hale getirmek amacıyla” kimi  zaman eklentilere başvurduğunu;                       2. bazen, “yinelemelerden  veya hassas bir ruhun hiç kuşkusuz                      rahatsız  olacağı  diğer  tutarsızlıklardan  kaçınmak  için  bazı                      şeyleri traşladığını”;  3. son olarak yeniden yazma konusundaki                      genel       stratejisinin      hoşa      gitme       arzusu       tarafından                      yönlendirildiğini  belirtir.                              Malherbe Rönesans’tan ve hümanistlerden olgularla  ilgili                      gerçeği  arama ve bu  arada da okur  kitlesinin  hoşuna  gitme                      kaygısını  miras olarak almıştır.  Fakat geçmişten gelip korunan                       bu  zorunluluklara  bağlı  olarak  yeni  bir  tarzın  ortaya çıkışına                      tanık olunur. Bu tarzın zanaatkarları Malherbe ve ekolüdür:                           1)  Güzel olanın  ölçütleri  bütünüyle  Fransızlara özgü olup,                                Antik       dönemin        ve      mitolojik       yanılsamaların                                istismarından  kaynaklanan etkiden kopulmaktadır.  Bu,                                 eski  metinlerin  çağın  kurallarına  uyarlanmasını  öne                                çıkaracak bir çeviri türünün kaynağıdır;                           2)  Şiir  özgürleşerek  yitirdiği  şey  nedeniyle  düzyazıya                                yaklaşmakta ve her iki  yazma biçimi  daha kesin,  daha                                 belirleyici  bir biçimlenme  eğilimi  göstermektedir.                         19  Ç.N.: Doğa İncelemeleri                      20  Ç.N.: İyilikler Kitabı                      21  Ç.N.: Mektuplar                                                                                                       38","Çeviri Kuramları                              Malherbe’in çeviribilimsel  öğretisinin  devamı hakkında                       fikir sahibi olmak için, 1630 yılında,  geleceğin akademisyeni                      Antoine Godeau’nun Discours sur les oeuvres de M.                                   22                      Malherbe ’ini okumak ilginç  olabilir.  İşte (Michel Ballard                      tarafından yeniden dile getirilen) anlamlı  bölümleri:                           1)  Çeviri  yaratım etkinlikleriyle  karşılaştırıldığında  daha                                önemsiz bir sanat değildir.                           2)  Çeviri yazınların  anasıdır.                            3)  Çeviri metin özgün metin kadar iyi olabilir.                           4)  Çeviri kültürü yaymaya yarar.                           5)  Çeviri zordur, dilsel farklılıklar  konusunda bilinç sahibi                                olmayı gerektirir.                            6)  Latinlerin          yazma         biçimi        XVII.         yüzyıl                                Fransızlarınınkine  göre  daha az özenlidir.  Yazarların                                veya çevirmenlerin  Antik dönem yazarları karşısındaki                                geleneksel         olarak       kompleksli         tutumu         ile                                 karşılaştırıldığında        konumların          bütünüyle        yer                                değiştirmesi  söz  konusudur.  Bu  geçiş,  dönemin                                çevirmenlerinin        tutumunun  gerisinde  yatan  ruh                                durumunu  iyi  ortaya  koymaktadır.  Bu  çevirmenler                                 biçemsel  düzlemde  kendileri  için  kutsal  nitelik                                sergilemeyen  bir  metinde  her  tür  “iyileştirme”yi                                yapmakta  sakınca  görmemektedirler  (Örneğin  Perrot                                d’Ablancourt).                           7)  Bağlılıkla  ilgili  olarak ise, anlam ile metnin etkisi üstün                                 ölçütleri  oluşturmaktadır  (yani  çağdaş  devingen                                eşdeğerlik ve işlevselci  yaklaşımlar).                           8)  Ardından  6)’da  anılan  ulama  konabilecek  olan                                 Seneka’nın  tarzının  eleştirisi,  yani  kendi  dilinin                                değerinin  ve olanaklarının  bilincinde  olan “çağdaş” bir                                tutum. Seneka’nın kusurları Malherbe’in yaptığı her tür                                değişikliği  haklı kılmaktadır.                            22  Ç.N.: Antoine M. Malherbe’in Eserleri Üzerine Söylev                                                                                                       39","Çeviri Kuramları                              Antoine  Godeau Valentin  Conrart’ın  arkadaşıydı.  Fransız                       Akademisi’nin  kuruluşuna  bir noktaya kadar katkıda bulunmuş                      olan aydınlar topluluğu  Conrart’ın evinde toplanmaktaydı. 1635                      ile  1640  yılları  arasında Conrart çevirmenlerin  etkinliklerinin                       odağında yer almaktadır. Gerek eski dilleri  bilmiyor  oluşundan,                      gerekse de dilbilgisel  inceleme  yönündeki  tercihi  nedeniyle,                      Giry’nin,  d’Ablancourt’un  çevirilerini  (Roger  Zuber  bunları                      çevirmenler  arasında  “yeni  dalga”  olarak  adlandırmaktadır)                      yüreklendirir.  Düş gücü yazınından  çok düşünce yazınını  (dine                       övgü ve belagat metinleri) çevirirler.                           Bu  dönemin  çevirmen  çevresiyle  ilgili  bir  olay  Fransız                      Akademisi’nin  kuruluşuyla  ilişkilidir.  Gaspar  Bachet  de                                                              23                      Méziriac’ın,  De la Traduction  adlı konuşma metni  10 Aralık                      1635 tarihinde okunur (Ballard, 1992:  160-161).                            Claude-Gaspard  Bachet  de  Méziriac  (1581-1638),                       içlerinde İbranice, Yunanca, Latince, İtalyanca ve İspanyolcanın                      da olduğu  birçok  dil  bilen,  matematikçi,  şair ve çevirmendir.                      Bachet Cizvit  tarikatının  üyesi de olmuştur.  Önce Milan’daki                       Cizvit ortaokulunda  dersler vermiş, daha sonra yemininden  vaz                      geçerek  kendini  Latin  şairlerin  ve  Yunan  matematikçilerin                      çevrilmesine  adamıştır.  1635  yılında  Fransız  Akademisi’ne                      kabul edilen ilk  kişilerden olmuştur.  Akademi 1635 yılında  her                       üyenin kendisinin  uygun gördüğü bir konuda konuşma yapması                      gerektiğine karar verince, de Méziriac kendisi gelemediğinden,                      konuşmasını M. de Vaugelas’ya göndermiş, o da 10 Aralık 1635                       tarihli  oturumda metni okumuştur.                           De la Traduction başlıklı bildiride  Méziriac, Plutark’ın Vies                      des illustres adlı  yapıtının  Jacques Amyot  tarafından yapılan                      çevirisini  çözümler ve eleştirir.                            Méziriac ayrıca şunları söyler: “Dilin  güzelliği  bir çevirinin                      mükemmel olarak nitelenmesini  sağlamak için  yeterli değildir.                           23  Ç.N.: Çeviri Üzerine                                                                                                       40","Çeviri Kuramları                                                                                           24                      İyi bir çevirmenin en temel niteliğinin  (özgün metne ) bağlılık                      olduğunu kabul etmeyecek kimse yoktur.” (Özgün metne) bağlı                      olmayan  bir  çevirmen,  güzel  bir  portre yapan,  fakat modelin                      özelliklerini  yansıtmayan ressam gibidir.  Ardından Amyot’nun                       belli  bir  düzen  içinde  sınıflandırılmış  ve  gerekçelendirilmiş                      hataları  gelir.  Dizgesel  bir  yaklaşımla  yapılmış  ilk  hata                      çözümlemelerinden  biri  olarak,  titiz  bir  bilimsel  çalışma  söz                      konusudur.  Méziriac  yinelenen  veya  anlamsal  olarak  hatalı,                      fakat gerekli  şişirmelere,  anlamın  ve biçimin  yorumlanmasına                       ilişkin  göz ardı etmelere ve hatalara dikkat çeker.                           Méziriac’ın  konuşmasını  yenilikçi  kılan  ve  yarattığı                      heyecan Rönesans’ın kimi  akımlarından  kalan ve yeniden  ilgi                       görmekte  ve dönüşmekte  olan  bir  çeviri  biçimini  tartışmaya                      açmasından ileri gelmektedir. Méziriac’ın konuşması o zamana                      kadar  çevirilerin  başında  verilen  çok  sayıdaki  önsözlerden                       ayrılmaktadır. Genel geçer değerlendirmeler veya anlık uyarılar                      yerine, Méziriac belli  bir düzeni olan, çeviride yapılmaması  ve                      yapılmaya        çalışılması       gereken       çok     sayıda       örnekle                      zenginleştirilmiş  (iki  bin hatalı  bölüm  çıkarmıştır)  bir katalog                       önerir.  İşte  çeviriye,  özgün  metne  bağlılık  ilkesi  ile  ilişkili                      olarak,  kurallar  getirme  çabasıdır  bu.  M.  Ballard’a  göre,                      Méziriac’ın  konuşması,  dilsel  ve  öğretici  açıklığı  sayesinde,                      çeviribilimin  kurucu metinlerinden  biridir.                            Fakat Méziriac akademisyenler arasında yalnız kalır, çünkü                      özellikle  tarihsel alanda, Jacques Amyot’nun çeviri biçiminden                      miras  kalan,  Valentin  Conrart’ın  desteklediği  ve  en  ünlü                       temsilcisinin  Nicolas Perrot d’Ablancourt olduğu bir çeviri türü                      gelişir.  Yazınsal bir çeviri anlayışı  söz konusudur.  Bir yeniden                      yaratım biçimi, erek dilde “güzel söyleyişi”i özendiren ve özgün                      metnin  erek  kültüre  uyarlanmasını  destekleyen  güzel  bir                       düzyazı  yaratmaya  yönelik  bir  biçem  denemesi  olmak                      amacındadır.                         24  Ç.N.: Benim eklemem.                                                                                                        41","Çeviri Kuramları                                Nicolas Perrot d’Ablancourt (1660-1664)                           1637  yılında  Fransız  Akademisi’ne  üye olarak  seçilir  ve                      kendini  bütünüyle  yazına adar. 1637 ve 1662 yılları  arasında,                      Yunancadan ve Latinceden çok sayıda çeviri yayımlar:  Arrien,                       Jules Sezar, Cicero, Homeros, Minucius Felix, Plutark, Polyen,                      Tacite, Thucydide ve Ksenofon bunlardandır.                           Ayrıca,  İspanyolcadan  Luis  del  Marmol  y  Carvajal’ın,                      çevirisi  ölümünden  sonra  César-Pierre  Richelet  tarafından                       gözden geçirilen  L’Afrique adlı yapıtını  çevirir.                           Pierrot d’Abloncourt çeviriye ilişkin  ilkelerini  yapıtlarının                      önsözlerinde  sunmuştur.  Yabancı  dilde  yazılmış  bir  metnin                       içerdiği       tümce       tasarımlarını        değiştirmekte         sakınca                      görmeyenlerdendir. Amacı o dönemden itibaren Fransız dilinin                      oluşurken  dayandığı  incelik,  uyum  ve ince zevkin  kurallarına                      bunları  uygun  hale  getirmektir.  Tabi  ki  bu  ilkeler  tartışma                       konusu  olacaktır.  1645’e  doğru,  Gilles Ménage  hınzırca  bir                      yaklaşımla Pierrot d’Ablancourt’un bu tür çevirisinin  kendisine                      bir  zamanlar  sevdiği,  “güzel  fakat  sadakatsiz  bir  kadını”                       anımsattığını  belirtir.  1666’da  Huygens’in  yeniden  kullandığı                      deyim tüm Avrupa’da yayılacaktır. Bu yüzden, Voltaire’e göre,                      Pierrot  d’Ablancourt  “hoş  ve  her  çevirisi  güzel sadakatsiz                      olarak adlandırılan  bir çevirmen”dir.                            Van  Hoof  tam  olarak  şunları  söyler:  Nicolas  Perrot                      d’Ablancourt  denen  beyefendi  “serbest,  yani  hoş  ve  doğru                      olmayan  çevirinin  ele başı ünvanını  sokakta bulmadı.”  Özgün                       metni  iyileştirdiği  gerekçesiyle,  d’Ablancourt kendine  her tür                      özgürlüğü  tanımaktadır.  Arien’in  çevirisine  yazdığı  önsözde,                      “bu  yazar, ne dilimin  ne de tarzımın  katlanamayacağı,  sık ve                       gereksiz yinelemelere  başvuruyor” diye yazar.  Buna karşılık,                      Lucien’in  kendi  yaptığı  Fransızca  çevirisiyle  ilgili  olarak,                      bunun  “çeviri  adını  taşıması  haksızlık”  diye  belirtir.  Çeviri                       yaparken        benimsediği        yaklaşımın         bilincinde      olduğu                      anlaşılmaktadır,  çünkü  şu  konuda  ısrarcıdır:    “Başvurduğum                                                                                                          42","Çeviri Kuramları                         özgürlükleri  çeviri kuralları  gibi  sunmak istediğim  sanılmasın”                       (Van Hoof, 1991:  49).                           Lucien çevirisinin  girişinde  N. Perrot d’Ablancourt özgün                      metindeki  bazı bölümleri  neden sildiğini  şöyle açıklamaktadır:                       “Aşkla ilgili  bütün karşılaştırmalar, (eski) Yunanlar arasında hiç                      de garip  olmayan,  fakat bize  çok  çarpıcı gelen  bir  alışkanlık                      olarak, oğlanlar arasındaki aşkı çağrıştırmaktadır.”                            Çevirmenler,  özgün  metin  yazarının  yaşadığı  çağda kabul                      gören söylem evreni (belli  bir kültüre ait kavramlar, ideolojiler,                      kişiler ve nesneler bileşkesi, Lefevere, 1992 tarafından önerilen                      kavram)  ile  çevirmene  ve  okur  kitlesine  kabul  edilebilir  ve                       tanıdık  gelen  söylem  evreni  arasında  bir  denge  kurmak                      zorundadırlar.  XVII. yüzyılda  çevirmen kararları,  çoğunlukla,                      erek  okur  kitlesinin  zevkine  uyarlama  alışkanlığı  tarafından                       yönlendirilmektedir  (Basnett, Lefevere, 1992: 35).                           Aşağı  yukarı  aynı  dönemde,  Port-Royal  manastırındaki                      dinsel  topluluğun  üyesi  olan  Lemaistre de Sacy (1613-1684)                       çeviriler yapmakta ve çeviri kuramı üzerine çalışmaktaydı. De                      Sacy mutlak bire bir çeviriyi  savunmaktan uzaktır. Port-Royal                      manastırı  çevirmenlerinin  tamamı  ahlak  kurallarına  özel  bir                      duyarlılık  göstermekle  birlikte,  aynı  zamanda  özgün  metne                       bağlı  kalma  konusunda  da  oldukça  beceriklidirler.  De Sacy,                      bağlılık  konusunda  ortada bir  konum  benimsemekte,  bunu da                      1947  yılında,  Poème de Saint-Prosper contre les Ingrats adlı                       yapıtının  çevirisine yazdığı önsözde şöyle açıklamaktadır:                           “İki  dilde  aynı  dua  sözleri  denk  düşmediği  durumlarda,                      mümkün olabildiğince,  bu büyük  Azizin  ruhuna erişmeye (…),                       bir  tür  güzelliği  güzelliğine,  imgesi  imgesine  çevirmeye                      çalıştım.  Bu şekilde,  bir  yandan da,  çeviri yapanların  kolayca                      düştükleri,  biri  laubaliliğe  varan bir  özgürlük  (…), diğeri  ise                       köleliğe  varan  bir  bağlılık  olan  iki  aşırı  uçtan  kaçınmaya                      çabaladım” (Aktaran Ballard, 1992: 175).                           www.mshs.univ-poitiers.fr/Forell/CC/1Chapitre3.rtf,                            1 Eylül 2011                                                                                                         43","Çeviri Kuramları                              Pierre-Daniel Huet De interpretatione libri duo, quorum                       prior  est  de  optimo  genere  interpretandi,  alter  de  claris                      interpretibus (1661:80) adlı kitabı yazmış olup, G. Steiner’e göre,                      kitap  o  güne kadar benzeri  yapılmamış,  en eksiksiz  ve  tutarlı                       değerlendirmelerden biridir.  Pierre-Daniel Huet çevirmenin her                      şeyden önce metin  ve yazarı  karşısında  alçak  gönüllü  olması,                      yazarın niyetine  ve kişisel  tarzına saygı göstermesi gerektiğini                      unutmayarak,  döneminin  geleneğinden,  yani  güzel sadakatsiz                       çeviri anlayışından ayrılmaktadır. Bağlılık  ne göz ardı etmeye ne                      eklenti  yapmaya olanak  verir,  çeviri  özgün  metni  bütünlüğü                      içerisinde  ortaya  çıkarmak  zorundadır  (Nergaard, 1993:  39).                       Genellikle  çağdaş çevirmenlerin reddettikleri bir şeyi önermeye                      kadar götürür işi:  “Çevirmen eşdeğer bir  deyiş  uydurmamalı,                      aksine kenarda veya dipnotta çevrilemeyen sözcüklerin anlamını                       vermekle yetinmelidir”  (Ballard, 1992: 186). Fakat, Huet’nin bu                      yaklaşımı  hangi  bağlamda  önerdiğini  açıklığa  kavuşturmak                      gerekir:  çevirmenin  tek  ve  tartışma  götürmez  bir  yoruma  el                       vermeyen teknik  deyişlere toslayabildiği  bilimsel  metinler  söz                      konusudur. Bu durumda Huet, özgün deyişi korumanın daha iyi                      olacağını ve yan tarafta birçok olası okuma ve açıklama sunmayı                      önerir.                            Her  ne  kadar  Fransa’da  Pierre-Daniel  Huet  (1630-                      1721)’nin çalışmaları göz ardı edilemez nitelikteyse de, “gerçek                      anlamda ilk  çeviri kitabını”  yazmış  olma  onuru,  1660 yılında                       Règles de la traduction ou moyens d ́apprendre à traduire de                                            25                      latin en français  adlı kitabı  yayımlayan  Gaspard de Tende                      (1618-1697)’a aittir.  Ballard  çeviribilimin  “asıl  kuruluşunu”                      işte  bu  önemli  döneme  yerleştirmektedir.  Gaspard de  Tende                       çeviri incelemeleri ve bu yolla  da, karşıtsal dil  incelemeleri  ile                      ilgilenmiştir  (Ballard, 1992).                           Çeviri geleneksel olarak, yaratıcı yazarlar için okulların  en                       iyisi  olarak da görülmüştür.  Fakat çeviri ile onun eğitsel işlevi                        25  Ç.N.:  Çevirinin  Kuralları  veya Latinceden    Fransızcaya  Çeviri Yapmayı                      Öğrenme Yolları                                                                                                       44","Çeviri Kuramları                         yalnızca        yaratıcı       yazmaya         hazırlama         rolü       ile                       sınırlandırılmamıştır:  İ.Ö.  100’den  İkinci  Dünya  Savaşının                      sonuna  dek,  tüm  Avrupalı  öğrenci  kuşakları  yabancı  dilleri                       çeviri yoluyla  öğrenmişlerdir (Bassnett, Levefere, 1992: 42).                           Gaspard de Tende : De la traduction, ou Regles pour                      apprendre à traduire la langue latine en langue françoise .                                                                                                  26                                                                       27                      Gaspard de Tende, sieur de l ́Estang , 1660 (Ballard, 1992 :                      186-197)                            Yapıt üç kitaptan  oluşmaktadır.  İlk  bölüm  ad ve adıl  gibi                      basit  yapılarla  başlamakta ve bunların  nasıl  çevrilebileceğini                       incelemektedir.  Çeviride  eşanlamlılığın  kullanımının  yanı sıra                      günümüzde  değiştirim  (fr.  transposition)  olarak  adlandırılan                      olguyu  ele  almaktadır.  İkinci  kitapta  çevirilerde  biçemsel  ve                       estetik  boyut  konu  edilmektedir.  Üçüncü  kitap  birleşik                      tümcelerin bağlanışını,  uzunluğunu  ve inceliğini  ele almaktadır.                           “Latince birleşik  tümceleri, aşırı uzun olduklarında  bölmek                       gerekir, çünkü bizim  dilimiz  daha geniş kapsamlı  olduğundan,                      sabırsızlıkla  kendisine  söylenmek  istenenin  sonunu  bekleyen                      aklı gereğinden uzun süre beklemede bırakabilir.”                           I  numaralı  kitap  üç  kitap  içerisinde  en  yapılandırılmış                       olanıdır.  Önce bire bir çeviri ile dolaylı çeviri arasındaki ayrımı                      ortaya  koyarak  başlamaktadır  (Ballard’ın  güncel  terimlerini                      yatık  olarak  veriyoruz).  Çeviride  öykünme bulunmaktadır  ve                       olabildiğince  buna başvurmak gerekir,  dolaylı çeviriler ancak                      çeviriyi daha güzel ve daha anlaşılır kılmak üzere vardır. Tende                      ayrıca  biçemsel ve  anlamsal eklentiyi, eksiltmeyi,  içerenden                      içeriğe düzdeğişmeceyi,  değiştirimi  (bir  belirtecin  bir  sıfatla                             26  Ç.N.: Çeviri Üzerine  veya Latin  Dilinden  Fransız Diline  Çeviri Yapmayı                      Öğrenmek İçin Kurallar                      27  Ç.N.:  Sieur  unvanı  Fransızcada  İngilizcedeki  Sör  ünvanı  karşılığında                      kullanılmakta  olup, unvan sahibinin oturduğu şehirle (burada Estang) birlikte                      verilmektedir.  Sieur  sözcüğü  köken  olarak  seigneur  (senyör)  sözcüğünden                      türemiş olup mon seigneur’ün bitişmesi sonucu monsieur’ye dönüşmüştür.                                                                                                        45","Çeviri Kuramları                         çevrilmesi),  açıklamayı,  yoğunluğu,  kesitlere  ayırmayı,                       yerelleştirmeyi, vb ele almaktadır.                           (Gaspard  de  Tende’ın,  köşeli                 ayraçlar  içerisinde                      açıklamalarımızı        içeren  metni  şu  adreste  görülebilir:                       scholarworks.umass.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1093\&co                      ntext=french_translators\&seiredir=1#search=%22gaspard%20                      de%20tende%22):                           “Birinci Kural , Monsieur de Vaugelas’ya göre,  iki  dili,                                               28                      özellikle  de  Latinceyi  iyi  anlamaktır;  çevrilen  yazarın                       düşüncesini  iyi  özümsemektir  ve  sözlere  aşırı  bağlı                      kalmamaktır; çünkü çok yerinde bir özenle ve tam bir bağlılıkla,                       Latincede var olan  hiçbir  güzelliği,  hiçbir  imgeyi  bir  kenara                      atmadan anlamı çevirmek yeterlidir.                           İkinci kural, Poëme de S. Prosper’in çevirmenine göre [Le                       Maistre de Sacy], yalnızca yazarın duygularını,  bağlılık  ve tam                      bir doğrulukla vermek değildir,  aynı zamanda, önemli ve gerekli                      olduklarında  yazarın kendi sözlerini  öne çıkarmaktır.                           //[xi]//  Üçüncü  kural,  Monsieur  de  Vaugelas’ya  göre,                       tarzının  basit mi, gösterişli  mi; söylev mi, anlatı mı olduğu göz                      önünde  bulunduralarak,  çevrilen  yazarın  zekasını  ve dehasını                      korumaktır.  Zira  kutsal  Kitap  veya  HAZRETİ  İSA’nın                       Taklit’inde  olduğu  gibi,  söylem  düzeyi  basit  ve  yalın  olması                      gereken bir kitabı  görkemli  ve yüksek bir tür olarak çevirmek                      yerinde  olmayacaktır;  çünkü  yalınlık  inançla  ilgili  kimi                       konularda  güzelliğin  ta  kendisidir:  Aynı  biçimde,  geniş                      kapsamlı olması gereken Söylevlerin,  çok açık ve kısa bir tarzda                      çevrilmesi; ya da kısa ve açık olması gereken Anlatılar’ın  geniş                      kapsamlı  bir  tarzda çevrilmesi  uygun  olmayacaktır.  Nitekim,                       herhangi biri,  Kutsal Kitap’ın  yalın  tarzını,  görkemli  bir  tarza                      dönüştürmeyi  isterse,  kutsal  Özgün  metnin  çok  farklı  bir                      nüshasını  ortaya çıkaracaktır. Zira nasıl ki,  başarılı  bir  ressam                       kopyasını       yapmayı  düşündüğü             özgünün        //[xii]//   tüm                        28  Ç.N.: Kurallar  yazarların  17. yy Fransızcasıyla aktarılmış  olup, yazım ve                      noktalama biçimleri  olabildiğince  korunmaya çalışılarak  çevrilmiştir.                                                                                                       46","Çeviri Kuramları                         özelliklerini  ve tüm benzerliğini  kopyasına katmak zorundaysa;                       aynı şekilde başarılı  bir Çevirmen kendi  Çevirisinde,  çevirmiş                      olduğu Yazar’ın zekasını ve dehasını fark ettirmek zorundadır.                      Bir  kopya  olarak  da,  iyi  yapılmış  olmak  için,  kesinlikle  bir                       kopya  gibi  değil,  gerçek bir  özgün  gibi  görünmelidir;  aynı                      biçimde bir Çeviri,  başarılı olmak için,  kesinlikle  Çeviri olarak                      görünmemeli,  aksine doğal bir yapıt ve aklımızın  arı bir üretimi                       olarak görünmelidir.                           Dördüncü kural, Dissertation’un  Yazarına göre [Claude                      Lancelot ile birlikte  Grammaire générale et raisonnée, 1660’ın                      eşyazarı  ve Dissertation  selon  la  Méthode des  Géomètres’in                       yazarı  Grand  Arnault,  Antoine’dan  söz  ediliyor]  herkesi                      gelenek  göreneklerine  ve  doğalına  göre  konuşturmak  ve                      davrandırmak,  Yazarın anlamını  ve sözlerini  kullanımda  olan                       ve çevrilen  şeyin  doğasına  uygun  terimlerle  dile  getirmektir.                      Örneğin,  Escriture’de  geçen  ex  adipe  frumenti  sözlerini                      çevirmek gerektiğinde, her ne kadar Latince adipe sözcüğünün                       doğal anlamı  yağ olsa da, bunu buğday yağı olarak çevirmemek                      gerekir; çünkü  yağ sözcüğünün  buğday sözcüğünün doğasına                      uymuyor  oluşundan  öte  [xii],  kullanım  buğday başağı veya                       başak denmesini gerektirir. Yine aynı biçimde, eğitimli  ve nazik                      bir insanı, kaba ya da köylü gibi konuşturmamak gerekir, çünkü                       bu,  her  ikisinin  de  alışkanlıklarına  ve  doğasına  uygun                      düşmemektedir.  Bu nedenle,  iyi  çeviri  yapmak için,  buna ek                      olarak,  herkesi  kendi  alışkanlıklarına  ve  eğilimlerine  göre                      konuşturmak  gerektiği  gibi,  ifadelerin  yalın  ve  doğal                       terimlerden,  kullanımı  önceden  kabul  edilmiş  terimlerden                      oluşması  gerekir;  fakat henüz yeni yeni  kullanım  aşamasında                      olan konuşma biçimlerini  kullanmamak  gerekir, çünkü yazıya                      geçirince  güzel  durmayan  ve  zamanla  güzel  durabilecek                       konuşma biçimleri  bulunmaktadır.                           Beşinci kural, Poëme de S. Prosper [Lemaistre de Sacy]’in                      Çevirisinin  Yazarına  göre,  sıklıkla  olageldiği  gibi,  olur  da                       //[xii]//  iki  Dil  arasında  aynı  sözler  denkleşmezse  ve  aynı                                                                                                         47","Çeviri Kuramları                         imgeler  ve güzellikler  dile  getirilemezse,  güzelliği  güzelliğine                       ve imgesi imgesine çevirmeye çalışmaktır.                           Altıncı kural, Cicero’nun birkaç mektubunun  Çevirisinin                      Yazarına  göre,  anlamı  daha  anlaşılır  ve  Çeviriyi  daha  hoş                       kılmak  için  yapılmadığı  sürece, uzun yapıları  kullanmamaktır.                      Çünkü, diyor bu Yazar, söyleyeceklerini az sözcükle ve yerinde                      ve anlamlı terimlerle ifade edemeyenler uzun anlaşılmaz sözlere                      başvururlar ve küçük okul çocukları için uygun olmayacak açık                      saçık  sözler  kullanırlar.  Böylece,  bunların  yaptıkları  gibi,                       çevirdikleri  sözleri  uzatarak, Latince terimlerin  bütün  gücünü                      azaltırlar  ve hatta kimi  zaman  Yazarın anlamını  ve sözlerini                      bozarlar. Bu nedenledir ki, en kısa ve en doğal deyişler, en güzel                       ve  //[xii]//  en  iyi  olanlardır:  Dizesi  dizesine  çevrilmesi  ve                      Çevirinin çevrilen özgün metin kadar kısa olması arzu edilen bir                      şeydir.                           Yedinci kural,  Monsieur de Vaugelas’ya göre, söylemde                       her  zaman  anlaşılırlığa  yönelmektir.  Kuşkusuz  işte  bu                      nedenledir  ki  en parlak  Çevirmenler  uzun  tümceleri  bölmek                      veya parçalara ayırmak gerektiğini  kabul etmişlerdir;  çünkü bu                       denli uzun ve geniş bir söylem her zaman daha kısa ve daha açık                      olana göre zor  anlaşılır.  Bu nedenle,  aşırı  uzun  olduklarında,                      Latince birleşik  tümceleri bölmek gerekir, çünkü bizim  dilimiz                      daha  geniş  kapsamlı  olduğundan,  sabırsızlıkla  kendisine                       söylenmek istenenin sonunu bekleyen aklı gereğinden uzun süre                      beklemede bırakabilir.                           Sekizinci kural,  çevrilen  Yazar  açık  ve  kısa  //[xii]//  bir                       tarza sahip olduğunda,  aşırı kısa tümceleri birleştirmektir.  Nasıl                      ki aşırı uzun tümceleri bazen kesmek gerekiyorsa; aynı biçimde                      çoğunlukla çok uzun olanları,  her iki durumla karşılaşıldığında,                       yerinde  bir  ılımlık  ve  akılcı  bir  alçak gönüllülükle  ve  bunu                      yaparken büyük bir dikkat göstererek birleştirmek  gerekir.                           Dokuzuncu  ve son Kural,  birçok  kişinin  yaptığı  gibi,                       yalnızca sözcüklerin  ve tümcelerin arılığının  peşinde olmamak,                      aksine çoğunlukla  saklı  ve ancak büyük dikkat  gösterildiğinde                      fark  edilen  deyiş  ve  imgelerle  Çeviriyi  güzelleştirmeye                                                                                                        48","Çeviri Kuramları                         çalışmaktır.  Çünkü  yalnızca,              Latincede  görünür  olan                       güzellikleri  Fransızcaya  çevirmek  değildir  yerinde  ve  akılcı                      olan; aynı zamanda, bütün bu güzellikleri  saklı olduklarında  da                      keşfetmeye  çalışmaktır.  Örneğin,  Latince  bir  sözcük,  aynı                       tümcede //[xii]//  yer alan diğer  bir  sözcükle  bir  tür  Karşıtlık                      oluşturduğunda,  bu  Karşıtlığı  Fransızcaya  iki  sözcükle                      çevirmek gerekir. … İşte başarılı bir çevirmen yetiştirmek için                       kesin Kurallar bunlardır.  Bu kurallar sayesinde, bütünüyle yalın                      bir anlam, tüm yalınlığıyla  çevrilseydi,  çok etkisiz ve çok silik                      olabilecekken, soylu ve düzeyli bir biçimde dile getirilebilir.  Bu                       Kurallar sayesinde, sözlerdeki  inceliğe zarar vermeden anlama                      bağlılığı  korumayı  ve bağlılığa  zarar vermeden inceliği  taklit                      etmeyi  öğrenebiliriz.  Bu  Kurallar  sayesinde,  bir  Çeviriyi                       güzelleştirebiliriz  ve bir anlamda //[xii]//  özgünden daha güzel                      bir  taklit  oluşturabiliriz.  Son  olarak,  bu  Kurallar  sayesinde,                      Dilimizi  zenginleştirebilir  ve güzelliklerini  sergileyebiliriz  ve                       Latinceyi  anlamayanlar  bile  daha iyi  konuşmayı  ve  yazmayı                      öğrenebilir.                           Benim olduğu  kadar, en başarılı  Çevirmenlerin  ve ilk  Dil                      Ustalarının da Yapıtı olmasaydı, bu küçük Yapıtla ilgili  bu denli                       olumlu  duygular  beslemezdim.  Çünkü  kitapta,  onların  daha                      başarılı  kitaplarındaki  en güzel  çeviri  biçimlerini  ve en güzel                      konuşma  biçimlerini  fark  etmiş  olmaktan  başka  payım                       olmadığını  itiraf  edeyim.  Burada,  ikinci  Kitapta,  bir  şeyleri                      adlandırmak  için  en  yalın  ve  bilinen  terimleri  kullanmamın                      gerekçelerini  açıklama  gereği  duymuyorum;  çünkü  bunu                      yaparken  amacım  kavramları  çocuklara  ve  hala  Latinceyi                       bilmedikleri  halde birkaç bilgi  edinmek isteyenlere anlaşılır  bir                      biçimde sunmak olmuştur.                           Bundan  sonra tek  isteğim,  bu  Kuralları  okuyan  herkesin                       kitapta görecekleri kusurları  bağışlamaları  olacaktır; çünkü bir                      şeyin  ilk  örneklerini  sunan  birinin  bunu,  zamanın  getireceği                      eksiksiz  bir  mükemmellikle  yapması  neredeyse olanaksızdır.                       Çevirmenlerin sıkıntılarını,  onlara çeviri yapmak ve Çevirilerini                                                                                                         49","Çeviri Kuramları                         güzelleştirmek  için  Kurallar önererek azaltma niyetimin  ödülü                       olarak tek beklentim  kalpten bir minnet duygusu olacaktır.”                           Burada Gaspard de Tende’ın çeviriyi dili  zenginleştirme ve                      Fransızcayı biçemsel olarak geliştirme  aracı olarak gördüğünü                       anlıyoruz,  bu  açıdan  Rönesans  döneminin  bazı  yazarlarıyla                      benzerlik göstermektedir.                           Jacques Delille (1738-1813), Fransız şair ve çevirmen.                      Vergilius’un  Géorgiques  adlı  yapıtının  çevirisine  yazdığı                      önsözde  şöyle  der:  Ben  çeviriyi  her  zaman  [erek]  dili                       zenginleştirmeye  hizmet  eden bir  yol  olarak gördüm.” Delille                      şiiri  düzyazı  olarak  değil,  dize  olarak  çevirmek  gerektiği  ve                      çevirinin  her satırını  özgün  metinde  ona denk düşen bölümle                       karşılaştırmanın  gerekli  olmadığı,  fakat  yapıtın  bütününün                      özgünle  karşılaştırılması  gerektiği  görüşündedir.  Giderme                       konusunda  görüşlerini  belirtir  –  çeviri  özgün  metnin  içerdiği                      kadar bölüm içermelidir,  fakat bunlar aynı yerde olmak zorunda                      değildir  (Bassnett, Lefevere, 1992: 37).                            Antoine  Prévost  (1697-1763),  Fransız  romancı  ve                      çevirmen.  1760  yılında  Samuel  Richardson’un  Pamela                      romanını  Fransızcaya  çevirmiştir.  Çevirinin  önsözünde  şöyle                      yazar:  “Diğer  ulusları  rahatsız  edebilecek  bazı  İngiliz                      alışkanlıklarını  sildim  veya Avrupa’nın  kalan kısmında  geçerli                       olan  gelenek  göreneklere  uygun  hale  getirdim.”  “Yazarın                      niyetini  ya da bu niyeti  dile  getirme  biçimini  değiştirmedim;                       yalnızca  bazı  aşırı  betimlemeleri,  gereksiz  konuşmaları                      sildim…”  Sonuç  olarak  İngilizcesi  yedi  bölümken  Fransızca                      çevirisinde dört bölüm  kalmıştı (Bassnett, Lefevere, 1992: 39).                                                                                                                        50","Çeviri Kuramları                          A.IV.  İNGİLİZ  KLASİSİZMİ  - GEORGE  CHAPMAN,  JOHN                      DRYDEN,  ALEXANDER  POPE,  ALEXANDER  FRASER                      TYTLER                               İngiltere’de  çeviri  kuramlarının  tarihi  özellikle  XVII.                      yüzyılın     ortasına  denk  düşmekte  olup  Fransız  güzel                      sadakatsizler  geleneğinden  etkilenmiştir.  İngiltere’de  olduğu                       gibi  o  dönemde  Avrupa’daki  diğer  birçok  ülkede,  önemli                      yapıtların  (özellikle  İncil  ve  Antik  dönem  klasikleri)  ulusal                      dillere çevirisi sürmektedir.                             Dolet’nin  görüşleri,  büyük  Homeros çevirmeni  George                       Chapman (1559-1634) tarafından benimsenmişti.  Seven Books                      (1598)’un  ithaf sayfasında şunları  okuyoruz:  İyi  bir  çevirmen                      her zaman yazarın önerdiği  tümcelerin,  imgelerin  ve yapıların                      yanı sıra derin anlamı ve güzel tarzı gözlemlemeli  ve onları erek                       dile uyarlanmış güzel söz imgeleri  ve biçimleri  ile bezemelidir.                             Chapman’ın çeviri üzerine düşünceleri  İlyada çevirisinin                      Épître  au  Lecteur        29   bölümünde  daha  açık  bir  biçimde                      sunulmaktadır.  Chapman’a göre çevirmen:                              1.  Metni sözcüğü sözcüğüne çevirmekten kaçınmalıdır.                             2.  Özgün metnin özünü  kavramaya çalışmalıdır.                             3.  Aşırı özgür çevirilerden kaçınmalıdır,  bunun için  var                                  olan  diğer değişkeler ile  açıklamalar  incelenmeli  ve                                  buna dayanılmalıdır  (Bassnett, 2009: 80-81).                              Klasik  dönem  yazarlarının  çevirisi  Fransa’da özellikle,                      Fransız  klasisizminin  ve Aristotelesçi  üç birlik  kuralı  üzerine                       kurulu Fransız tiyatrosunun atılım  yaptığı dönem olan 1625 ve                      1660  yılları  arasında gelişme  göstermiştir.  Bu kez de Fransız                      yazar ve kuramcılar İngilizceye  çevrilmekteydi.                             John Dryden (1631-1700),  klasik yazarların (Vergilius,                      Ovidius)  çevirmeni  ve  şair  olarak,  çeviri  modelleri  önerme                       konusunda ayrıcalıklı  bir yere sahiptir.  Bunları gerek çevirileri,                      gerekse de çeviri  üzerine kuramsal düşünceleri  için   öncelikli                         29  Ç.N.: Okura Mektup                                                                                                       51","Çeviri Kuramları                         yerler olan  çevirilerinin  önsözlerinde  sunmaktadır.  Dryden’in                                                                   30                      temel  düşünceleri  Épîtres d’Ovide  (1680)  adlı  eserin  çeviri                      önsözünde  açıklanmakta olup,  Dryden üç çeviri türü arasında                      ayrım yapmaktadır:                             1.  Bire bir çeviri:  Yazar  sözcüğü  sözcüğüne  ve  satırı                                   satırına, bir dilden  ötekine çevirilir.                             2.  Açımlama veya “özgür  çeviri”:  Cicero’nun  önerdiği                                  anlamdaki çeviri.                             3.  Öykünme: Çevirmen  gerekli  gördüğü  ölçüde  özgün                                  metinden uzaklaşır.                              Dryden  kişisel  olarak,  en  dengeli  tür  olarak  gördüğü                      açıklamalı çeviriyi tercih etmektedir.  Çevirmen ayrıca birçok                      ölçütü karşılamak zorundadır:  Şiir çevirmek için, şair olmak, iki                       dili  anlamak, kaynak yazarın  ruhunu  ve özelliklerini  anlamak                      ve  son  olarak  kendi  çağının  estetik  yönelimlerine  uyum                      sağlamak  gerekir.  Dryden,  döneminde  büyük  bir  başarı                       kazanmış  olan  çevirmen-portre ressamı eğretilemesini  önerir.                      Buna göre, ressamın görevi özgüne benzer bir portre yapmaktır.                      Dédicace  d’Éneïs  (1967)  adlı  yapıtında,  Dryden  ılımlılık                       ölçütünü  benimsediğini  belirtir.  Fakat,  bu  açıdan  Fransız                      yaklaşımlarını  izlerken,  çıkış metninin  dilini  modernleştirdiğini                      de  söyler:  “Vergilius’u,  günümüz  İngilteresinde  doğmuş                       olsaydı,  konuşuyor  olabileceği  bir  İngilizceyle  konuşturmaya                      çalıştım.” (Bassnett, 2009: 86-87). Dryden özellikle  Latincenin                       İngilizceden  üstün  bir  dil  olarak  kabul  edilmesi  konusunu                      yeniden ele alır.  Çözmek zorunda kaldığı  ve özünde sözlüksel                      ve  sesbilimsel  düzeydeki  güçlükleri  bu  üstünlük  içerisine                      konumlandırır.  Latince kendisine  İngilizceden  çok daha zengin                       görünmüştür.         Latincenin        tınılarındaki      güzellikten       ve                      ritimlerinden       çok  etkilenmiş         olmakla  birlikte         bunları                      koruyamadığını  düşünmektedir.  Bu  nedenle,  kimi  zaman,  işi                       sözcük  ödünçlemeye  ve İngilizcesini  Latinceleştirmeye  kadar                      vardırmış,  bu yaptığını  da hümanistlerin  kaygılarının  gerisinde                        30  Ç.N.: Ovidius’tan Mektuplar                                                                                                       52","Çeviri Kuramları                         yatan  bir  imge  ile  gerekçelendirmiştir:  Çevirmen  dilinin                       zenginleşmesi  için  yaşayanlarla  ve  ölülerle  iş  yapar  (Bazı                      romantik dönem Alman kuramcılarını  şimdiden duyar gibiyiz).                             Alexander Pope  (1688-1744,  Homeros’un  İlyada’sının                       İngilizce  çevirmeni),  açımlamalı  çeviri taraftarı olup Dryden’le                      aynı düşünce geleneğinde yer almaktadır. Tarzının  ayrıntılarını                      belirlemek  ve şiirin  “ateş”ini elde tutmak üzere, çıkış metninin                       dikkatli  bir  okumasının  yapılması  gerektiğinin  altını  çizer.                      Alexander Fraser Tytler (1747-1813) İskoç asıllı olup  Essay                                                                31                      on the Principles of Translation  (1791) adlı  eserinde benzer                      düşünceler  dile  getirmiştir.  Eser,  Susan  Bassnett  (1980)                       tarafından  çeviri  süreci  üzerine  İngilizcedeki  ilk  dizgesel                      inceleme  olarak  anılmaktadır  (Nergaard,  1993:  40).  Tytler                      çevirmenin,  yazarın  tarzına  saygı  duymak  zorunda  olduğunu                       düşünmekle birlikte,  yazılanlar kendisine doğru gözükmüyor ya                      da yanlış  gözüküyorsa,  özgün  metni düzeltmek  hakkına sahip                       olduğunu  düşünmektedir.  Çevirmen  anlamı  açığa  çıkarmak                      zorundadır.  Eğer yazar güçten düşüyorsa, çevirmen onu ayağa                      kaldırmalı,  ona soluk aldırmalıdır.                             Tytler’ın Essay on the Principles of Translation (1791)’de                       dile getirdiği  üç temel ilke şöyledir:                             1.  Çeviri  özgün  metindeki  düşüncelerin  eksiksiz  bir                                  tıpkıyazımı  / öykünmesi olmak zorundadır.                              2.  Çevirinin  yazım  tarzı  özgün  metninkiyle  aynı                                  özellikte  olmalıdır.                             3.  Çeviri  özgün  yapıt  /  tasarım  kadar  doğal  nitelikte                                  olmalıdır.                             Tytler  de  çevirmeni,  özgündeki  renklerin  aynısını                       kullanmak  zorunda olmayan, fakat her koşulda tablosuna aynı                      gücü  ve  aynı  etkiyi  yaratma  olanağı  veren  ressama                      benzetmektedir.                            31  Ç.N.: Çevirinin İlkeleri Üzerine Bir Deneme                                                                                                        53","Çeviri Kuramları                                Dr Johnson (1709-1784)  Life of Pope  (1779-1780) adlı                       yapıtında, çeviride eklentiler konusunu tartışırken, sorunu şöyle                      yorumlamaktadır:  “eklentiler,  eğer çekiciliğe  katkı  yapıyorsa                      istenen şeylerdir.  Yazarın amacı okunmaktadır.”  Dr Johnson,                       Pope’tan sözederken kendi  çağı ve kendi  ulusu  için  yazdığını                      söyler (Bassnett, 1992: 61).                             Dryden’den  Tytler’a  çeviri  kuramı  özellikle                     asıl                      düşüncenin,  sanat  yapıtının  doğasının  yeniden  yaratımı                       sorunuyla uğraşmaktadır (Bassnett, 2009: 90-91).                             Bazı XVIII. yüzyıl  İngiliz  kuramcıları  ve uygulamacıları,                      her tür başarılı çeviride işin içine karışan yazarla özdeşleşme ve                       yeniden  yaratımın  payı  üzerinde  özellikle  dururlar  (Ballard,                      1992: 123).                             On  sekizinci  yüzyılın  sonlarına  doğru  ve  özellikle  de                       izleyen  yüzyılın  başlarında,  yazınsal ve felsefi çeviri alanında,                      yorumbilimsel  yaklaşım  ortaya çıkar. Yaklaşım,  büyük  İngiliz                      (ve Alman)  romantik  yazarların  ortak  özelliği  olup,  kısmen,                       Romantizm         çağında,  toplumda           bireyin      rolüne  ilişkin                      kavrayıştaki değişiklikle  ilişkilidir  (Bassnett, 1992: 39).                                                                                                                                         54","Çeviri Kuramları                          A.V.  ALMAN  KLASİSİZMİ  VE ROMANTİZMİ  - JOHANN                      CHRISTOPH  GOTTSCHED,  JOHANN  WOLFGANG                       GOETHE,  WILHELM  VON HUMBOLDT,  FRIEDRICH                      SCHLEIERMACHER                              XVII.  yüzyılda  Almanya’nın  hala,  Luther  tarafından                       yerleştirilmiş  olan  çıkış  metnini  varış metnine  yaklaştırmaya                      dayanan geleneği  izlediği  görülmektedir.  Rönesans geleğinin                      devamında,  çeviri  kültürel  ve  dilsel  bir  zenginleşme  olarak                      değerlendirilmekte,         fakat  ödünçlemeler  ile  öykünmeler                       karşısında  çekimser  kalınmaktadır:  Yabancı  dilin  anadili                      içerisine girmesi gerekmez, anadili  içten içe gelişmelidir.                             XVIII.  yüzyılda,  yazın  kuramcısı  ve  Alman  çevirmen,                      Leipzig Üniversitesi’nde şiir profesörü olan Johann Christoph                       Gottsched  (1700-1766),  kuşkusuz,  Fransız  etkisinin  son                      temsilcilerinden  biridir.  Fransız yazınından  esinlenerek Alman                      yazınını  arıtmak  istiyordu.  1751  tarihli  metni,  Horace’ın  Art                                  32                      poétique ’inin Almancaya çevirisinden  hareketle geliştirdiği                      bir      düşünceler         bütünüdür.         Karşılaştığı       güçlükleri                      çözümlemektedir:  Latincenin  vurguya  dayalı  sözdizimi,                      çoğunlukla  eksiltili  tarz,  bir  başka  çağa  ait  nesnelere  ve                      durumlara  gönderme yapan sözcükler.  İki  metin  arasında var                      olan yoğunluk  farkını  da açık bir biçimde  ortaya koymaktadır:                       Almancada yedi yüz dizeye karşılık  Latincede beş yüz dize.                             Kritische Dichtkunst [l ́Art poétique critique ], 1743, adlı                                                                                    33                      yapıtında çevirinin yararlarını şöyle açıklamaktadır:  “Çevirmek                       [yazar için]  resim konusunda  acemi birinin  bir  modeli  kopya                      etmesi  ile  aynı  şeyi  ifade eder. Daha büyük  ustaların  büyük                      yapıtları  orta halli  sanatçılar veya yeni  başlayanlar tarafından                      gönüllü      olarak  kopya  edilir  […].  Bunlar  görüntüyü                      kopyalarken,  büyük  bir  dikkatle  özgün  yapıtın  bütün                       ayrıntılarını  gözlemlerler  […].  Böylece,  yüzlerce  karalama                         32  Ç.N.: Şiir Sanatı                      33  Ç.N.: Eleştirel  Şiir Sanatı                                                                                                       55","Çeviri Kuramları                         yaparlar  […]  ve  başka  türlü  kendilerinin  hiçbir  zaman                       keşfedemeyecekleri  yüzlerce  teknik,  yüzlerce  yapma  biçimi                      öğrenirler.  Elleri  bu  yolla  fırçaya  daha  güvenle  yön  verme                      konusunda  becerikli  hale gelmektedir.  Aynı şey çevirmen için                      de geçerlidir” (Bassnett, Lefevere, 1992:  57, İngilizce  aslından                       tarafımızca çevrilmiştir).                             Ressamlar  için  modellerin  kopya  edilmesi  ne  anlama                      geliyorsa,  yazma  açısından  çeviri  de  o  anlama  gelmektedir.                      Kopyalama, sanatı ayrıntılı  bir biçimde inceleme ve kuralları ve                      teknikleri  gözlemleme  fırsatıdır,  bunu yapmaması durumunda,                       öğrenci  basitçe  okuyup  geçecektir.  Çeviri,  sözcüklere  ilişkin                      algıyı  artırır. Çevirmen olmak  için, bilgeler  tarafından yapılmış                      çevirilerin  alınması,  bunların  gözlemlenmesi  ve  özgünleriyle                       karşılaştırılması  önerilmektedir.                             XVIII.  yüzyılın         ortalarında  klasik  Fransız  çeviri                      yaklaşımına  karşı bir  tepki oluşmaya başlar: Çıkış metni,  varış                      kültürü ve dilinin  ölçütlerine uyarlanarak doğallaştırılmaktadır.                      Antoine  Berman’a göre,  Alman  çeviri  kuramı  Fransız  usulü                       çevirilere karşı bilinçli  olarak oluşmaktadır.                             Johann Wolfgang Goethe (1749-1832)  West-Östlicher                      Diwan [Le Divan occidento-oriental ],  (1819)’da (her biri  üç                                                                    34                      aşağı  beş yukarı  ulusal  kültürel  evrimin  bir  dönemine  denk                      düşen) üç çeviri türünden söz etmektedir:                             1)  Birinci  çeviri biçimi [bugün, daha çok genel çevirmen                                  stratejisi derdik] yabancı ülkeleri kendi terimlerimizle                                  tanımamızı  sağlar. Basit bir düzyazı çevirisi bu açıdan                                   en iyi  çözümdür. Her ne kadar düzyazı  herhangi  bir                                  şiirsel sanatın bütün özelliklerini  ortadan kaldırıyorsa                                  da,  daha işin  başında  yabancının  mükemmelliği  ile                                  bizi  şaşırtarak ve günlük,  yerel varlığımıza  iliklerine                                   kadar  etki  ederek  en  büyük  hizmeti  sunmaktadır.                                  Luther tarafından yapılan İncil’in  Almanca çevirisi bu                                  etkiyi her zaman yaratabilmektedir.                          34  Ç.N.: Doğu-Batı Divanı                                                                                                       56","Çeviri Kuramları                                2)  İkinci  çeviri  dönemi  /  biçimi,  çevirmenin  yalnızca                                   yabancı  içeriği  edinmeye  ve  onu  kendi  aklı,  kendi                                  sözleriyle  yeniden üretmeye çalıştığı  çeviri biçimidir.                                  Bu dönem kopyalama çağı olarak da adlandırılabilir,                                  çünkü bu dönemin çevirmenleri  yerine geçme yoluyla                                   yabancı  yapıtları  kendilerine  mal  etmekte,  içeriğini                                  özümsemekte, fakat ardından kendi sözcükleriyle  bu                                  içeriği  yeniden  üretmektedirler.  Örneğin,  Fransızlar                                  [Goethe’nin çağında yaşamış olanlar] bu yöntemi her                                  tür  şiirsel  yapıtın  çevirisinde  kullanırlar  (Delille),                                   Almanya’da ise Wieland’ın  çevirileri böyledir. Bu tür                                  çevirinin  belirgin  özelliği  çağdaşlarının hoşuna gitme                                  ve yabancıya sahip olma kaygısıdır.                              3)  Üçüncü ve son çeviri  dönemi  / biçimi  en üst düzey                                  olup  belirgin  özelliği  özgün  metinle  çeviri  metin                                  arasında kusursuz bir özdeşliğe erişme çabasıdır. Söz                                  konusu       özdeşlik,       kaynak       metnin       biricikliği                                  (özgünlüğü)  ile  yeni  biçim  ve  yapı  (erek  dilinki)                                   arasındaki        kaynaşma         yoluyla        gerçekleşmek                                  zorundadır.  Bu  aşamanın  örneği,  Goethe’ye  göre,                                  Johann Heinrich Voss ve onun  Homeros  çevirisidir                                   (Odissea ve İlyada,  1793). Bu çeviri  türü, en büyük                                  direnişi  (okurlarınki)  aşmak  zorundaydı,  çünkü                                  kendini  özgün metne bağlayan çevirmen şöyle ya da                                  böyle  kendi ulusunun  özgünlüğünden  ayrılmaktaydı;                                  bu tür çevirinin,  okurların çoğunluğu  tarafından kabul                                   edilebilmesi  için [erek] okur kitlesinin  zevkinin  buna                                  alışması gerekmekteydi. Örneğin Voss, ilk defa çeviri                                  yapmaya  başladığında,  okur  kitlesini                 memnun                                  edememiştir,  fakat çevirileri  sayesinde,  kitle  yavaş                                   yavaş bu tür çeviriye  hazır  hale gelmiştir  (Bassnett,                                  Lefevere, 1992: 75-77).                                                                                                                57","Çeviri Kuramları                                                                        35                             Goethe, Écrits sur la littérature  (Schriften zur Literatur,                      1824)  adlı  yapıtında,  şunları  söyler:  “Çevirmen  genel  tinsel                      alışverişte  arabulucudur;  “çevirmen  bu  görevi  insanlık                      içerisinde görüş alışverişlerini  ileri götürmek üzere seçmiştir”.                              “Genellikle,  çevirmenler çevirilerini  yaşadıkları çağın şiir                      sanatının  evrimini  etkilemek  üzere kullanırlar.”  Schlegel,  “en                      iyi  tiyatro  yapıtlarımız  [Alman  yapıtları]  bütünüyle  Fransız                      modellerine  bakılarak yazılmaktaydı”  der ve “Alman tiyatrosu                      için  (Fransız  tiyatrosunun)  panzehiri  olarak  Shakespeare’den                       esinlenmeyi”  salık verir. Diğer bir eğilim  olan kültürlenme (fr.                      acculturation),  dönemin  Fransızları  tarafından  uygulanan  bir                      eğilimdi:  Örneğin  Antoine  Houdar  de la  Motte,  1714  tarihli                       çevirisinde,  İlyada’nın  yirmi  dört  kitabını  on  iki  kitaba                      indirmiştir;  Goethe’ye göre, de la Motte çağının baskın türünün,                       yani  trajedinin,  bakış  açısıyla  özgün  metni  okuduğundan  bu                      sonuç doğmuştur (Basnett, Lefevere, 1992: 25-26).                             Felsefe  ve  yazın  alanlarında  büyük  bir  atılımın                       gerçekleştiği  bir dönem  olarak,  XVIII. yüzyılın  sonuyla  XIX.                      yüzyılın  başı arasındaki Almanya, çeviri üzerine düşünceler için                      son  derece  elverişli  bir  yerdir.  Söz  konusu  düşünceler                      yorumbilimsel,  felsefi  ve  dilbilimsel  bir  sorun  olarak  ele                      alınmaktadır. Alman yazar, filozof ve şairler bu dönemde kayda                       değer sayıda klasik yapıt çevirirler:  Friedrich Schleiermacher                      (1768-1834) Eflatun’u,  August Wilhelm Schlegel (1767-1845)                       Shakespeare’i,  Servantes’i  ve  Petrark’ı,  Wilhelm  von                      Humboldt (1767-1835)  Sofokles’i çevirir. Friedrich Schlegel                      (1772-1829)’e göre, dille  ve yazınla ilişkili  sıradan bir etkinliği                      temsil  etmenin  ötesinde,  çeviri  daha  çok  bir  düşünce                      kategorisidir.  Genel  olarak,  [Alman]  ulusal  dilinin  ve                       kültürünün       büyüme        ve  zenginleşme            kaynağı      olarak                      algılanmaktadır.  Çeviri  diller  ve  kültürler  arasında  bir                      karşılaşma  olarak  sunulurken,  bu  karşılaşmada  okur,  metnin                          35  Ç.N.: Edebiyat  Yazıları                                                                                                        58","Çeviri Kuramları                         farklılığına  ve yabancı dile karşı bir çaba göstermek zorundadır.                       Dolayısıyla  çevirmenin  görevi,  kendi dilini  yabancı dil,  özgün                      metnin söyleyiş özelliği  ve tarzı doğrultusunda yönlendirmektir.                       Humboldt’a göre, çeviri, dile  ve ulusun  aklına,  sahip olmadığı                      veya farklı  bir  biçimde  sahip olduğu  şeyi  kazandırdığı  zaman                      anlamlıdır  (Nergaard, 1993: 41-42).                             Friedrich  Schleiermacher’e  göre,  çevrilecek  metne                       yönelik  iki  tür  tutum  olabilir:  “Ya  çevirmen  özgün  metnin                      yazarını  olabildiğince  özgür  bırakıp  okuru  özgün  metnin                      yabancılığına  karşı çaba göstermeye yöneltir  ya da çevirmen                       okuru olabildiğince  özgür bırakıp  yabancı metni varış diline  ve                      bağlamının  tarzına  yaklaştırır”.  Yalnızca  birinci  yaklaşım,                      Schleirmacher’e  göre,  özgün  bir  yaklaşımdır.  Çeviriler,                       dönemin  Alman kültürü açısından taklit  edilebilecek  tarzlar ve                      türler ithal etme görevine sahip olduğundan,  özgün metnin derin                      özelliğine  bağlı kalma yaklaşımının  egemen olması  ve yazarın                       rahat bırakılması  olağan gözükmektedir.                             Çeviri  yalnızca  sözcüklerin  ve  tümcelerin  değiştirimi                      olarak görülmez,  aksine her biri  kendi  dünya görüşünü temsil                       eden  kültürlerin  değiştirimi  olarak  görülür.  Humboldt’ta                      özellikle  dünya  görüşü  kavramının  kendisi  tek  başına  çok                      önemlidir:  “Söz  düşüncenin  kurucu  bileşenidir”.  Wilhem  von                       Humboldt’a  göre çeviri,  “dünyaya ilişkin  belirli  bir  kavrayışa                      veya imgeye sahip bir alandan, farklı bir biçimde  biçimlenmiş                      öteki  bir  kavrayışa geçmek” anlamına  gelmektedir  (Nergaard,                      1993: 42-43).                             Dilin  görüşler üzerine, görüşlerin  de dil  üzerine karşılıklı                       etkisini  ifade  eden bu  düşünce  XVIII. yüzyılın  ortasına  dek                      çeviri  açısından  özel  bir  sorun  olarak pek tartışılmamıştır.  O                      tarihten  başlayarak  ise  moda  halini  alacak  ve  bir  başka                      düşünceyi,  yani  çevrilemezlik ya da bu farklı dünyaların  farklı                       diller  arasında  değiştiriminin  olanaksız  olduğu  düşüncesini                      doğuracaktır.  Romantik  Alman  kuramcıları  ile  daha  sonra                      Edward  Sapir  ve  Benjamin  Whorf  gibi  “görecelik  yanlısı”                                                                                                          59","Çeviri Kuramları                         dilbilimcilerin  deteklediği  sav olan, diller  arasındaki çeşitliliğin                       aynı zamanda dünyayı algılama biçimleri  arasında da kökten bir                      çeşitlilik    içerdiği  yönündeki  yaygın  düşünceye  karşın,                       bunlardan  hiçbiri  bu  düşünceden  çevirinin  olanaksız  olduğu                      yönünde bir sonuç çıkarmamıştır. Onun yerine, diller arasındaki                      indirgenemez  farklılığın  çevirinin  varlığı  için  zorunlu  koşul                      olduğu  düşüncesinin  doğuşuna  tanık  oluyoruz.  Örneğin                       Humboldt  diller  arasındaki  tözsel  farklılığa  olumlu  bir  değer                      yüklemekte,  çevirinin  varlık  nedenini  bu farklılığın  değiştirim                       sırasında  korunmasında  bulmaktadır:  “Çeviri,  eğer yabancıyı                      duyumsatıyorsa,  son amacına ulaşmıştır”  (Nergaard, 1993:  44-                      45).                             Dillerin  ölçülemezliği  Walter  Benjamin  veya  Roman                       Jakobson tarafından iyimser bir yaklaşımla  yorumlanmaktadır.                      Çeviri  üzerine  ünlü  denemesinde  Jakobson,  “diller  dile                      getirebildikleri  şey  nedeniyle  değil,  dile  getirmek  zorunda                       oldukları       şey      nedeniyle         farklılaşırlar”      düşüncesini                      savunmaktadır (Jakobson, 1963: 84).                             August  Wilhelm  Schlegel  (1767-1845),  Alman                      eleştirmen,  çevirmen, yazın  tarihçisi  olarak, Monsieur Reimer                       (1828)’e  yazdığı  mektupta,  çeviri  üzerine  kafa yormaktadır:                      “Şiirsel  yeniden  yaratımın  amacı nedir? Özgün  metne erişme                      olanağı  bulunmayanlara  onun  olabildiğince  arı  ve  kesintisiz                       beğenisini  sunmaktır.  Çevirmen  metin  içerisinde  daha  önce                      zaten çözülmüş olan sorunları  açıklamalarla yeniden  gündeme                      getirmemelidir.”  “Ayrıca,  Schlegel’in  yaptığı,  Shakespeare’in                       Romeo  ve Jülyet’in  Almanca çevirisinde  olduğu  gibi,  okuru                      fazlasıyla şaşırtma tehlikesi  bulunan çeviriye bir giriş  eklemek                      gereklidir;  Shakespeare’in  her  piyesinde,  okur,  öncelikle                       alışmak  zorunda  olduğu  yabancı  bir  dünyaya  taşınmaktadır”                      (Bassnett, Lefevere, 1992: 66).                             Wilhelm von Humboldt (1767-1835)                             Bilimsel  eğitiminin,  bu  arada da Yunanca ve Fransızca                       öğreniminin  ardından,  felsefe  ve  yönetim  alanlarında  giriş                                                                                                         60","Çeviri Kuramları                         niteliğinde  öğrenim  görür.  Georg  Christoph  Lichtenberg’le                       Göttingen  Üniversitesi’nde  üç dönem  boyunca felsefe ve fen                      bilimlerinin  yanı  sıra  Emmanuel  Kant’ı  okur.  Kant’ın  üç                                                                                      36                      eleştirisinden  ilki  olan  Critique  de la  raison pure  dilbilgisel                      düşüncesi,  ikincisi  ve  üçüncüsü  ise  antropolojisi  ve  estetiği                      üzerinde  etkili  olur.  Humboldt,  Goethe’nin  ve  özellikle  de                      Friedrich Schiller’in  dostu olup bu iki şair çoğunlukla  yenilikçi                       estetik düşüncelerinin  esin kaynağı olurlar.                             Humboldt  1797’den  1799’a  kadar  Paris’te  yaşamıştır.                      Paris’teki konukluğunun  ardından,  İspanya’ya ve özellikle  de                      Bask’a gider. Böylece Bask dilini  ve kültürünü  keşfeder. Bu                       keşif  onun  için,  diğerlerinin  yüz  elli  yıl  önünde,  dillerin                      eşsüremli  incelemesi,  buyrumcu  değil,  betimsel  inceleme,                      bütüncenin ve dil  konuşurlarının  önemi ile incelenen dile özgü                       olguları  tam olarak betimleyen dilbilgisel  ulamların  önemi gibi                      çağdaş dilsel  betimlemenin  ilkelerini  geliştirme  fırsatı  olur.                      Dilbilgisel  ulamlarla  ilgili  keşfi kendisini,  Bask dili  gibi  bir dil                       için  Latince dilbilgisi  ulamlarının  kullanılmasını  reddetmeye                      götürür.  Daha ileride  (1827-2819),  evrensel dilbilgisi  için  ilk                      adımları  atmayı deneyecektir.                             Çalışmalarından  özellikle,  Ernst  Cassirer  tarafından                      simgesel biçimler felsefesinde öne çıkarılan dil felsefesinin yanı                       sıra,  konuşulan  dilin  ulumlarının              düşünce  ulamlarımızı                      belirlediği  yönündeki  Humboldt varsayımı kabul  görmüştür.                       Varsayıma  göre,  her  dil  indirgenemez  bir  dünya  görüşü                      barındırmaktadır.  Humboldt  dilin  evrensel  boyutuyla  özel                      olarak  ilgilenmekteydi.  Düşünce  ancak  dil  içerisinde  kendi                      bilincine  varabilir. Sözcük düşünceye nesnellik kazandırır.                             Friedrich  Schleiermacher  (1768-1834),  protestan                       ilahiyatçı  ve  Alman  filozof,  Eflatun’un  çevirmeni,  Des                                                                37                      différentes méthodes du traduire   (24 Haziran 1813’te Berlin                      Kraliyet  Bilimler  Akademisi’nde  verilen  konferans metni)’in                         36  Ç.N.: Saf Aklın Eleştirisi                      37  Ç.N.: Çeviri Yapmanın Farklı Yöntemleri                                                                                                       61","Çeviri Kuramları                         yazarı. Metin Antoine  Berman (Édition  du Seuil,  1999,  s. 31-                       37,          31-57            tarafından            çevrilmiş            olup                      www.philo5.com/Les%20philosophes%20Textes/Schleierma-                      cher_MethodesDuTraduire.htm adresinden alınmıştır.                             “Her insan dili biçimlendirir                              Bize tıpa tıp benzeyen, fakat duyarlılığı  ve yaradılışı farklı                      bir  kişinin  söylemini  çevirme ihtiyacı  duymaz  mıyız  sık  sık?                      [...] Dahası: Kimi  zaman, kendi konuşmalarımızı  bile,  belli  bir                      süre geçtikten sonra,  bunlara  daha iyi  hakim  olmak  istersek,                       çevirmek zorunda kalırız.  [...]                             [Fakat] biz  bir  yabancı dilden  kendi  dilimize  çevirilerle                      sınırlayalım  kendimizi.  [...] iki  farklı  alan  belirleyebiliriz  [...]                       Mesleğini ticaret alanında icra eden sözlü çevirmen [ve] esasen                      bilim  ve sanat alanında  çalışan gerçek yazılı  çevirmen. [...] İş                      dünyasında,  [...] çeviri mekaniğe yakın bir etkinliktir  [...] fakat                       bilim  ve sanat ürünleri söz konusu olduğunda, bunları bir dilden                      alıp  ötekine  yerleştirmek  istiyorsak,  ilişkiyi                 bütünüyle                      değiştiren iki  şeyi göz önünde bulundurmak  gerekir. [...] diller                       köken ve zaman bakımından  birbirlerine  ne kadar uzaksa, bir                      dildeki  bir  sözcüğün  öteki  dildeki  tam  karşılığını  bulmak  o                      kadar zorlaşmaktadır  ve bir dildeki  hiçbir  bükün diğeriyle  tam                      olarak  aynı  çoklu  ilişkileri  kapsamaz.  [...]  Sanat  ve  bilim                       alanında ve nesneyle değil, söylemle bir olan düşüncenin hakim                      olduğu  her  yerde  durum  bambaşkadır.  Bu  düşünceye  göre,                       sözcük  belki  nedensiz,  fakat  katı  bir  biçimde  yerleşmiş  bir                      göstergedir. [...]                             Çeviriyi  sıradan  sözlü  bir  değiştirime  ve  diğer  her  tür                      etkinliğe  göre  özgün  yapan  ikinci  şey  şudur:  Söylemin                       bütünüyle görünür nesnelere veya sözcelenmesi yeterli olan dış                      olaylara bağlı olmadığı,  konuşanın üç aşağı beş yukarı bağımsız                       bir  biçimde  düşündüğü  ve sonuç  olarak  kendini  ifade etmek                      istediği  her yerde,  konuşan, dil  karşısında  çift yönlü  bir  ilişki                      içerisindedir  ve söylemi  bu ilişki  de öyle olduğu  ölçüde doğru                       biçimde anlaşılır.  Her insan, biraz da, konuştuğu dilin  yönetimi                                                                                                         62","Çeviri Kuramları                         altındadır;  kendisi  ve  düşüncesi  onun  bir  ürünüdür.  Dilin                       sınırları  dışında  tam  bir  açıklıkla  hiçbir  şey  düşünemez;                      kavramlarının  biçimi,  bunların  bir  araya gelebilme  şekli  ve                      sınırları,  içine  doğduğu ve yetiştirildiği  dil  tarafından önceden                       belirlenmiştir;  anlayışımız  ve imgelemimiz  dile bağlıdır.  Fakat,                      öte yandan,  özgürce, bağımsız  bir biçimde  düşünen her insan                      dilin  biçimlenmesine  katkı  yapar. [...] Bu  nedenle,  özgür  ve                      üstün  her tür  söylem  iki  biçimde  kavranmayı  gerektirir,  bir                       yandan öğeleri söylemi oluşturan dilin  zekasından yola çıkarak,                      bu  zeka  tarafından  sınırları  çizilmiş  ve  koşullandırılmış,                      konuşan  varlık  içerisinde  onun  tarafından  yaratılmış  ve  can                       verilmiş  bir  dışavurum  olarak;  öte yandan,  söylem  kendisini                      kendi  yapıtı  olarak  üreten,  ancak kendi  var oluş  biçiminden                      hareketle  ortaya  çıkabilen  ve  kendini  ifade  edebilen  kişinin                      duyarlılığından  hareketle kavranmayı gerektirir.                        Açımlamak, öykünmek veya gerçek anlamda çevirmek                             Böyle  bakıldığında,  çeviri  biraz çılgın  bir  girişim  olarak                       görünüyor,  değil mi? Bu nedenle, bu amaca ulaşma konusunda                      karamsarlığa  kapılınca,  ya  da,  daha  açıkçası,  bunu  açıkça                      düşünmeyi başarmadan önce, gerçek dil sanatı yoluyla  değil de,                       tinsel bir zorunluluk  ve zihinsel  beceriklilik  sayesinde, yabancı                      dillerin  yapıtlarını  tanımak  için  iki  farklı  yol  icat edilmiştir.                      Bunlar,  kah  bu  güçlükleri  haşince  bertaraf  etmekte,  kah                       kenarından  dolaşmakta,             fakat  burada  önerilen             çeviri                      düşüncesini  bütünüyle  terk  etmektedirler:  Açımlama  ve                      öykünmedir  bunlar.  Açımlama  dillerin  mantık  dışılıklarını                      ayıklama amacı taşırken, bunu bütünüyle  mekanik bir biçimde                      yapar. [...]                              Öte  yandan,  öykünme,  dillerin                mantık  dışılıkları                      karşısında boyun eğer; [fakat] ne yapıtın kendisi, ne de yapıttaki                      kaynak dilin  zekası yansıtılır,  hiçbiri  etkin değildir  artık [...].                              Açımlama  daha  çok  bilim  alanında  kullanılırken,                      öykünme  güzel  sanatlarda kullanılır  [...] bu  ikisinden  hiçbiri,                      temsil  ettikleri  kavramın  çarpıklığı  nedeniyle  burada ayrıntılı                                                                                                        63","Çeviri Kuramları                         olarak  ele  alınmamıştır;  bizi  ilgilendiren  alanın  uç  noktaları                       olarak yer almaktadırlar.                             Peki  o  zaman,  hangi  yollar  [...] izlenmeli  [...]? Benim                      görüşüme  göre,  yalnızca  iki  yol  bulunmaktadır.  Ya çevirmen                       yazarı olabildiğince rahat bırakır ve okurun yazara gitmesini                      sağlar ya da okuru olabildiğince rahat bırakır ve yazarın okura                      gitmesini  sağlar.  [...]  Eğer  yazar,  çevirmenin  Latinceyi                       öğrendiği kadar iyi Almanca öğrenmiş olsaydı, ilk başta Latince                      yazılmış  olan kendi yapıtını,  çevirmenin gerçekten yaptığı gibi                      çevirirdi  diyebildiğimiz  zaman  birinci  çeviri  kendi  türünde                       kusursuzdur.  Diğeri  ise,  yazar  nasıl  çevirirdiyi  değil  de,                      Almanca ve Alman olarak ilk başta nasıl yazardıyı gösterir [...].                      Açıktır  ki,  bir  yazarı,  kendisi  Almanca  yazsaydı  yazacağı                       şekilde  çevirmek  gerekir  yollu  görüşü    kullanan  herkes  bu                      yöntemi izler.                             [...]  Birincisi  okul  çocuğu  düzeyinde  bir  anlama  olup                       acemice, bıkkınlığa  varan yoğun emekle kendisine tümce tümce                      bir  geçiş  yolu  açar, bu  nedenledir  ki  hiçbir  zaman  bütünü                      açıklıkla  sezmeyi, tüm kümeyi kanlı canlı anlamayı başaramaz.                      [...] Fakat  hiçbir  çevirmenin  gerçekleştiremeyeceği başka  bir                       anlama  düzeyi  daha vardır  [...] Kendilerini  bütünüyle  ruhsal                      yaşamın  bakış  açısıyla  bir  başka dilin  ve o  dilin  ürünlerinin                      içerisine yerleştiren insanlar geliyor [aklımıza]. Bunlar farklı bir                       dünyayı  incelemeye  koyulduklarında,  kendi  dünyalarının  ve                      kendi  dillerinin  kendilerine  bütünüyle  yabancılaşmasına  izin                      verirler [...]. Dolayısıyla çeviri ikisi arasında tam ortada bulunan                      bir  durumla  igili  olup,  çevirmen amacını,  özgün  yapıtın  çıkış                      dilinde  okunmasının  eğitimli  [...] ve [...] yapıtın yazıldığı  dil ile                       kendi  anadili  arasındaki  farkı  algılamaya  devam eden insana                      verdiğine  benzer  bir  imge  ve  zevki  kendi  okuruna  vermek                      olarak belirlemelidir.”                        Schleiermacher’in görüşlerinin özeti                                                                                                            64","Çeviri Kuramları                                Friedrich  Schleiermacher  çeviri  konusundaki  kitabında                       gerek dillerarası gerekse de diliçi  çeviriye ilişkin  birçok sorunun                      altını  çizmektedir:                             İlk  olarak,  doğal  dillerin  ve  bu  arada da  dile  getirme                       biçimlerinin  durmaksızın  evrilmesi  nedeniyle,  aynı  dilde                      üretilmiş söylemlerin  bile, belli bir süre geçtikten sonra yeniden                      dile  getirilmesi  gerektiğini  fark eder. Burada,  insan dillerinin                      artsüremli  evriminden  ve bunun  aynı  dil  içerisindeki  iletişim                      için sonucundan söz etmektedir.                              İkinci olarak, belli  bir süre sonra insanın kendi sözlerinin                      bile yeniden dile getirilmesi  gerektiğini  söyleyerek her insanın                       bireysel dilinin  evrimini  göz önünde bulundurmaktadır.                             Üçüncü  olarak,  konuşulan  dil  ile  düşünce  arasındaki                      karşılıklı  etkileşimin  altını  çizmektedir.  Düşünce  dilden                      bağımsız  olarak var olamazken bir insanın  konuştuğu dil  onun                       düşünme  biçimini  etkilemektedir.  Buna  karşılık,  bir  dilin                      konuşurları  tarafından düşüncelerin özgürce dile getirilmesi  de                      bu kez dili  etkilemekte ve değişikliğe  uğratmaktadır.                              Dördüncü  olarak,  Schleiermacher,  iki  dil  arasındaki                      çeviriyle  ilgili  olarak,  yorum  çevirisi  (ticari  söylem  ve                      metinlerin  çevirisi,  günümüzdeki  teknik  metin  ve  söylemler                      diyebiliriz)  ile gerçek anlamda çeviri (bu kavramla yazınsal ve                      felsefi  ya  da  insan  bilimleri  veya kısacası  bilimsel  alandaki                       metinleri  kast etmektedir) arasında ayrım yapmaktadır.                             Son  olarak,  çevirmenin  benimseyebileceği  farklı  çeviri                      yapma  biçim  veya  stratejilerinden  söz  etmektedir.  Kaynak                       metin odaklı,  yabancılaştırıcı  olarak nitelendirilebilecek  çeviri                      yaklaşımı  taraftarıdır.  Erek  okurun  metni  yabancılığı  ve                      özgünlüğü  ile  anlayabilmesi  için,  yabancı  metin  okura,  onu                       zihinsel  ve  entelektüel  bir  çaba  harcamaya  zorlayan  bir                      yaklaşımla  sunulmaktadır.                                                                                                               65","Çeviri Kuramları                                     A.VI.  İNGİLTERE,  ALMANYA,  İSPANYA,  FRANSA,  XIX.                       YÜZYIL  – XX.  YÜZYILIN  İLK  YARISI;  WALTER                      BENJAMIN,  JOSÉ  ORTEGA  Y GASSET,  VALÉRY                       LARBAUD                              İngiltere                             XIX.  yüzyılın  başında  birbirine  karşıt  iki  eğilim  dikkat                      çekmektedir:                              1)  Çeviri bir düşünce ulamı olarak görülürken,  çevirmen                                  özgün  metnin  dehasıyla  doğrudan  ilişki  içerisinde                                  olan ve kendi ulusal yazınını  ve dilini  zenginleştirme                                  görevi  gören  yaratıcı  bir  deha  olarak  kabul                                   edilmektedir       (Bkz.  Alman  romantiklerinin,               F.                                  Schleiermacher ve diğerlerinin  görüşleri).                             2)  Çeviri, işlevi bir yazarı veya bir metni “tanıtmak” olan                                  mekanik  bir  etkinlik  olarak  görülmektedir.  Her iki                                   eğilim     romantik  Alman  çevirmen,  yazar  ve                                  filozoflarının       çeviri     konusundaki         görüşleriyle                                  uyuşmaktadır.                              XIX.  yüzyılın  sonlarına  doğru,  çevirmenlerin  dikkati                      teknik doğruluğa yönelir (Bassnett, 1992: 65-66).                             İngiliz  diplomat  ve  çevirmen  John  Hookham  Frere                       (1769-1846)’a göre, “çevirinin  dili,  mümkün olduğu ölçüde, arı,                      ele gelmeyen  ve  görünmez,  düşüncenin  ve duygunun  aracısı                      olmalıdır,  başka da  bir  şey olmamalıdır”;  “dil  hiçbir  zaman                      dikkati  kendi  üzerine  çekmemelidir”.  Hookman  bu  görüşünü                       Aristofanes  (1840)  çevirisinin  önsözünde  dile  getirmektedir                      (Bassnett, Lefevere, 1992: 40-41). Söz konusu görüş, Alman ve                                                                                                        66","Çeviri Kuramları                         İngiliz    romantikleri       ile  postromantiklerinin          görüşleriyle                       doğrudan çelişmektedir.                             Postromantizm:  Friedrich  Schleiermacher  çevirmenlerin                      kullanımı  için bir alt dilin  yaratılmasını  önermiştir; bu düşünce,                       F.  W. Newman,  Thomas  Carlyle  veya William  Morris  gibi                      birkaç  çevirmen  tarafından  paylaşılmış  ve  benimsenmiştir                      (Bassnett, 1992: 67).                             Homeros’un  Odissea’sının  ve  Vergilius’un  Énéïde’inin                      çevirmeni  William  Morris  (1834-1896)’in  çevirilerinin                       belirgin  özelliği  kullandığı  eski,  okuması  zor dildir.  Okurdan,                      çeviri  metnin  yabancılığı  sayesinde  özgün  metnin  çıktığı                       toplumun  yabancılığıyla  yüz yüze gelmesi beklenmektedir.                             Çevirilerinde kullandıkları  kararlı ve doğru teknikle dikkat                      çeken  Viktorya  döneminin                diğer  İngiliz       çevirmenleri                       aşağıdakilerdir.                             Thomas  Carlyle  (1795-1881)  Almancadan  yaptığı                       çevirilerde,  Almancanın  tipik  gelişmiş  sözdizimsel  yapılarını                      çokça kullanmıştır.                             Dante Gabriel Rosetti (1828-1882) Early Italian Poets                                                                                                   38                      (1681)  adlı  yapıtının  önsözünde,  kimi  zaman  özgün  metinler                      belirsiz  ve  kusurlu  olsalar  bile,  “bir  şairi  çağdaş  bir  dile                       aktarmak için geçerli tek gerekçe, çağdaş bir topluma, mümkün                      olduğunca,  fazladan  bir  güzellik  daha  katmaktır”  diye                       yazmaktadır.  (Çevirmen  tarafından  özgün  metin  üzerinde                      yapılan “iyileştirmeler”in  gerekçesi buradan anlaşılıyor.)                             Bu dönemde İngiliz  çevirmenlerinin  ortak özelliği  özgün                      metne saygıdır. Çoğunlukla  eski sözcüklere dayalı,  azınlıktaki                       bir okur kitlesini  hedefleyen çeviriler yaparlar. Çeviriyi  küçük                      bir kitleyi ingilendiren  bir etkinlik  olarak gören anlayış buradan                      ileri  gelmektedir  (Susan  Bassnett  tarafından  öne  sürülen                       varsayıma göre, 1980).                             Söz  konusu  çevirmenler  genellikle  çeviriye  yönelik                      seçkinci  bir  tutum  benimserler:  Çevirmen  erek yazını  ve dili                        38  Ç.N.: Erken Dönem İtalyan Şairleri                                                                                                       67","Çeviri Kuramları                         geliştiren kişi olarak, okurun kaynak metni anlamasına yardımcı                       olmaktadır.         Çevirinin        özgün        metnin        okunmasını                      kolaylaştırabilen  bir  araç  işlevi  gördüğü  varsayılmaktadır:                      Çevirmenin  yazma tarzı,  inceliği  önemsiz  kabul edilirken,  bu,                       çelişkili  bir  biçimde,  (dönemin,  bu  arada sonraki  dönemlerin                      İngiliz  kültürü  içerisinde)  çevirinin  belli  oranda  değer                      kaybetmesine yol açacaktır.                             Henry         Wadsworth             Longfellow           (1807-1881)                       çeviribilimsel  düşünceye bir başka boyut daha katar: Çevirmen                      yazarın  söylediği  şeyin  yanı  sıra,  nasıl  söylediğini  de                      aktarmalıdır,  buna  karşılık  görevi  yazarın  ne  demek istediği                       değildir  (bu,  yorumcunun  görevidir);  dolayısıyla  bağlı,  denk                      çeviri taraftarıdır (Bassnett, 1992:  68).                        Almanya                              Walter Benjamin (1892-1940)                             Filozof,  sanat  tarihçisi,  yazın  ve  sanat  eleştirmeni  ve                       Frankfurt  ekolüne  bağlı,  XX.  yüzyılın  ilk  yarısında  yaşamış                      (özellikle  Balzac, Baudelaire ve Proust çevirileri  yapan) Alman                      çevirmendir.                             www.erudit.org/revue/meta/2000/v45/n4/002221ar.pd:                              “1921’de yazılan ve 1923 yılında  Baudelaire’in  Tableaux                      parisiens adlı  yapıtının  çevirisinde  önsöz  olarak  yayımlanan                      Walter Benjamin’in  çeviri  konulu  makalesi  (Die Aufgabe des                      Übersetzers),  hiç  tartışmasız,  çeviri  bilgikuramının                   (fr.                       épistémologie)  temel metinleri  arasında yer almaktadır.  Meta                      (XLV,  4,  2000)  dergisinin  Banjamin’e  ve  ünlü  makalesine                      ayrılan özel sayısında (sözü edilen özel sayı aynı zamanda, TTR,                      Traductologie, Terminologie, Rédaction dergisinin,  Kanada                       Çeviribilim  Derneği’nin eşkurucusu,   Théories contemporaines                      de  la  traduction           39     (1989)’un     yazarı  ve  Montréal                      Üniversitesi’nde  çeviri hocası Robert Larose (1951-1997)’un                         39  Ç.N.: Çağdaş Çeviri Kuramları                                                                                                       68","Çeviri Kuramları                         anısına  adanmıştır.)  çıkan  İngilizce  ve  Fransızca  çevirileri                       yayımlanıncaya  kadar,  Fransız  okurlar  özellikle  Maurice  de                                                                                        40                      Gandillac’ın  çevirisine  (“La  tâche du traducteur ”, 1971)                      başvurmuşlardı.                              Söz  konusu  metin,  birlikte  yayımlandığı  Baudeaulaire                      çevirisinden  çok, Benjamin’in  diğer bir  makalesi  olan  Sur le                      langage en  général et  sur le  langage humain                 41   (1916)  ile                      ilişkilendirilmektedir.  Benjamin  makalede  dili,  dil  içerisinde                       aktarılan,  ama dilin  kendisi  olmayan,  ondan  ayrılan  tinsel  bir                      özün  dışa  vurumu  olarak  ortaya koymaktadır  (Ballard,  1992:                      253).                             Son derece karmaşık, okuması ve yorumlaması  zor olan,                       yayımlandıktan  sonra üzerine bolca yorum yapılan bir metindir.                      Yapısalcılık  sonrası düşünürler makaleye büyük ilgi  göstermiş                      ve oldukça etkilenmişlerdir.  Çeviri üzerine yapısalcılık  sonrası                      düşünce, her şeyden önce, Jacques Derrida veya Paul De Man                       (1979,      1986)  gibi        yapısökümcülerin          (bkz.  sözlükçe)                      çalışmalarında,  Walter  Benjamin’in  metni  üzerine  bir  yorum                      olarak biçimlenmiştir.                             La Tâche du traducteur’ün Jacques Derrida tarafından                       yeniden yazılmış biçimi: “Psyché, Inventions de l’autre  (Cilt                                                                                            42                      1)”  Éd.  Galilée,  1987,  s.  224  –  Les  tours  de  Babel,                      www.idixa.net/Pixa/pagi- xa-1006211837.html:                             “Diller  birbirlerine  yabancı değildir.  Tarihsel  ilişkilerini                       bir yana bırakırsak,  hepsi,  önsel olarak, akrabadır. Aralarında                      yakın, gizli,  hiçbir çevirmenin bütünüyle açığa çıkaramayacağı,                       fakat metinlerin çevrilebilirliğinin  tanıklık ettiği bir ilişki  vardır.                      Gerçek  ya  da  arı dil  bu  ilişkide  saklıdır.  Bu  dili  yaratmak                      olanaksız  olmakla  birlikte,  tohum  halinde  temsil  etmek                      mümkündür.                           40  Ç.N.: Çevirmenin Görevi                      41  Ç.N. Genel Olarak Dil ve İnsan Dili Üzerine                      42  Ç.N.: Anlak, Ötekinin Buluşları                                                                                                        69","Çeviri Kuramları                                Bir  çeviri  diller  arasındaki  akrabalığı  en doğru  biçimde                       ortaya  koymak  zorundadır.  Nesnellik  iddiasında  değildir,                      özgünü yansıtmaz, ona benzemez. Çeviri başkalaşım, yaşayanın                       yeniden  doğuşu,  çeviri  aracılığıyla  olgunlaşmayı  sürdüren                      özgünün  kendi  değişimidir;  Sözcükler  kuşaktan  kuşağa                      değişirler, öznellikler  evrilirler. Yapıt çevrilirken,  bu tarihsel ve                       doğurgan süreç göz önünde bulundurulur.  İlişkiye  sokulan  şey                      iki  ölü  dil  değil,  oluşum  sürecini  sürdüren  yazarın  sözüdür.                      Çevirinin  derdi  metnin  alımlanışı  ya da yeniden  üretiminden                       çok, yaşamını sürdürmesidir.                             Çevirmenin  görevi  nedir?  Bir  yapıtın  içeriğini  yeni                      okurlar,  çıkış  dilini  anlamayanlar  için  uyarlamak  değildir,                      çünkü  yapıtın  kendisi  (özgün  metin)  okurlara  seslenmez. Bir                       borçtan  kurtulmaktır  çevirmenin  görevi.  Yapıtın  anlamını                      yeniden  oluşturmak  yetmez.  Dili  büyülü,  gizemli  arılığı                       içerisinde  ortaya sermek gerekir. Bir başka dile  aktarım değil,                      bir yaratımdır çeviri.                             Her çeviri  kusurlu  olduğundan,  hep yenileri  gerekir:  ne                      kadar  dil  varsa,  o  kadar  çeviri,  o  kadar  farklılaşma  vardır.                       Bilgisinin  adı olmayan  İncil’deki  yılanın  aksine, insan yaratıcı                      sözü  yaratıcı  biçimde  taklit  edebilir.  Yılanın  önerdiği  yolu                      izlerse, bir hata yapar: dili  bir göstergeler veya yalnızca taklide                       dayalı bir yargılar dizgesi haline getirmek.                             (İnsan dili çeviri aracılığıyla  şeylerin isimsiz ve dilsiz                      dilini, adlara ve sözlere geçirir):                             Çevirmenin  görevi  nedir?  Özgünün  yankısını  bir  başka                       dilde  uyandırmak  için,  metindeki  gizli                   niyeti  ortaya                      çıkarmalıdır.  Söz konusu olan, yazarın masum ve sezgisel niyeti                      değil,  biricik  yapıtta  soncul, türemiş,  kavramsal biçimle  yazılı                       olan  niyettir.  Özgün  metnin  dilinde,  tek  tek  tümcelerde  ve                      yargılarda  bulunmaz,  dışarıda,  gerçek dilde  bulunur.  Her tür                      düşünce, kendisi  de sessiz olan bu dilin  soncul gizemini  açığa                       çıkarmaya uğraşır.                                                                                                           70","Çeviri Kuramları                                Her şey anlamın  yeniden kurulmasına yönelmelidir. Ona                       erişmek için,  hem bağlılık  hem özgürlük  gereklidir.  Bunların                      karşıt oldukları  doğrudur. Bire bir çeviri anlama ihanet ederken                      sınırsız  bir özgürlük  anlamın üretilmesi ile uyumlu olmayabilir.                       Önemli olan amaçtır: metni daha büyük bir dilin  parçası olarak                      tanıdık  kılmak,  dillerdeki  birbirini  tamamlama  arzusunu  dile                      getirmek,  her yapıtta ve her dilde  iletilemez  olanın  geçmesine                      izin  vermek. Yapıtta yalnızca dilsel olan ve iletilebilir  olan şey                      yoktur,  orada  yakalanabilir  olan  arı  dili  aktarmak  üzere                       özgürlüğünü  kullanmak  ve  o  arı  dili,  engelleri  paramparça                      olmuş kendi dilinde  özgür bırakmak gerekir.                              (Çevirilerde gerçek dil saklanır, gerçek dil özgün metin                      değildir,  tümceler anlaşmayı  başaramasalar  bile,  bütün                      dillerin uzlaştığı yerdir):                              Kötü  çevirilerin  iki  ortak  özelliği  vardır:  Bir  ileti                      aktarmaya  çalışırlar  ve  okura  hizmet  etme  iddiasındadırlar.                      Fakat yapıtın çevrilebilir  olması, onun iletilmek  için olmasından                      değildir.  Bu  onun,  okura  bağımlı  olmayan  özünden,  içsel                       varoluşundan dolayı öyledir.  Çevrilebilirlik  yapıtın yaşamına ve                      yaşamını  südürmesine  bağlıdır.  Yapıtın  seviliyor  oluşunun                      sonucu  olmadığı  gibi,  çevirinin  şu  ya da  bu  düzeyde  kolay                       olmasının  sonucu  da  değildir.  Çevrilebilirlik,  gerçekte  hiç                      çevrilmemiş  olsalar  da,  yapıtların  yasası  olan  ilkesel olarak                       çevrilebilirliğe bağlıdır.                             Çeviri  yapabiliyor  olmamızın  nedeni tüm diller  arasında                      bir  akrabalık  bulunmasıdır.  Bu akrabalık  bir  benzerlikle  ilgili                      değil,  farklı  diller  için  ortak  bir  amaç  olan  birbirlerini                      tamamlayıcı  niyetlerle  ilgilidir.  Benjamin’in  arı  dil  (ya  da                       gerçek  dil)  olarak  adlandırdığı  şey  işte  bu  amaçtır,  diller                      arasındaki denkliği  güvence altına alan Tanrı düşüncesidir.  İki                       dil  aynı  şeyi  imlediği  zaman,  bunu  bütünüyle  aynı  biçimde                      yapmazlar,  birbirlerini  tamamlarlar.  Her dilin  bu  arı  dile  ne                      kadar mesafede bulunduğunu  bilebilsek,  dillerin  uzlaştığı  ve                       birbirlerini  tamamladıkları  bir  yer  bulabilsek,  dilsel  tarihin                                                                                                         71","Çeviri Kuramları                         Mesihsel  sınırına  erişilebilir,  bu  da  yapıtların  sonsuz  var                       oluşunu  ve dillerin  belirsiz  yeniden  doğuşunu  sağlayabilirdi.                      Böyle  bir  çözüm,  şimdilik,  insanlara  yasaklanmıştır.  Her                      yapıtta, her zaman el sürülemeyen bir aktarılamaz kalmaktadır.                              (Yazınsal bir yapıt özü gereğince çevrilebilirdir, çünkü                      o zamana kadar dillerde gizlenen arı dili hedeflemektedir):                             Bir  yapıtı  tanımak  için,  seyirciyi  bilmenin  hiçbir  yararı                      yoktur. Ne belli bir kitleyi,  ne “ülküsel” alıcıyı,  ne de alımlama                       koşullarını  değil,  yalnızca yapıtın  özünü ve bir de genel olarak                      insanın özünü göz önünde bulundurmak  gerekir. Yalnızca kötü                      çeviriler okura hizmet etmeye uğraşırlar. “İyi” çeviriler yalnızca                       yapıtın içeriğini  hedeflerler.                             (Hiçbir yapıt ya  da sanat biçimi ne şu, ne bu okura,                      seyirciye ya da dinleyiciye seslenir, çünkü hiçbir yapıt ne                       iletidir ne iletişimdir):                             Çevirmek,  ne alımlamak,  ne iletişim  kurmak,  ne temsil                      etmek, ne de yeniden  üretmektir.  Yükümlülük  altına  girmek,                      sorumluluk         almaktır.      Ödenmesi         gereken        bir    borç                      bulunmaktadır.  Ne borcu? Çevirmen bir mirasçıdır.  Kendisine                       bir tohum  bağışlanmıştır,  onu geri vermek zorundadır.  Bunun                      için,  anlamı  yeniden kurup bırakamaz öyle [çünkü bu yeniden                      kurma imkansızdır],  yükümlülüğü  bunun ötesine gider: Yapıtın                       olgunlaşmasına,  daha  fazla  ve  daha  iyi  yaşamasına  katkıda                      bulunmak zorundadır.                             (Çeviri bir metnin alımlanması, aktarılması, bir başka                       dilde yeniden üretilmesi de değildir; metnin yapıt  olarak                      yaşamını sürdürmesini amaçlayan bir işlemdir):                             Yapıt  [eğer  bir  yapıtsa]  yaşamını  sürdürmesi gerekir.                      Aynısıyla  üremek  değildir  söz  konusu  olan,  kalıtının                       büyümesinin  ve  gelişmesinin  sağlanmasıdır.  Öteki  dillere                      genişleyebilmesi  için [bu arada da çıkış dilinde  yenilenebilmek                       için], aynı zamanda kendisine bağlı ve yaratıcı, işlevi [yalnızca]                      özgünün  anlamını  vermek olmayan,  aynı zamanda onu verimli                      kılmak,  iki  dili  büyütmek  ve  değiştirmek,  yapıttan  hareketle                      yeni bir bütün  yaratmak olan bir çevirmene gereksinimi  vardır                                                                                                        72","Çeviri Kuramları                         yapıtın.  Bu işi  evlilik  sözleşmesine  benzetebiliriz.  Sözleşme,                       ebeveynlerinin  sıradan üremesine indirgenemeyen,  kendisi  de                      buluş ve öykü kaynağı olacak olan bir çocuğun doğuşunu vaad                      etmektedir. (Altını  biz çiziyoruz.)                              Bir  yapıtın  yorumlanması  ve  dolayısıyla  da  çeviri  için                      Benjamin  alımlama  estetiğini  bütünüyle  reddeder:  Sanatsal                      yapıt  kendisini  alımlayana  seslenmez,  çeviri  de özgün  metni                      anlamaktan uzak okurlara seslenmez hiçbir  zaman. Benjamin,                      ülküsel  olsa bile,  alıcıyı  göz  önünde  bulundurmanın  gereksiz                       olduğunu  düşünmektedir  (Ballard,  1992:  255).  Dolayısıyla                      bilginin  iletilmesinin  önemi  yoktur:  Bir çevirinin  temel işlevi                      yapıtın  özünü  kavramak  ve  zaman  içerisinde  onun  hayatta                       kalmasını  sağlamaktır. Çevirmen bu özü yakalayınca, her dilde                      üstü kapalı  ve ilksel  olarak bulunan,  Benjamin’in  arı dil adını                      verdiği bu dili  özgür bırakabilir.                              Anlaşıldığı  kadarıyla,  Benjamin bir cennet dili,  yani Babil                      Kulesi’nin  (Bkz.  sözlükçedeki  “Babil”  maddesi)  çöküşünden                      sonra yitip  gitmiş  olan bir özgün dil hayal etmiştir. Çevirmenin                       görevi  dili  yeniden  kurmak,  yeniden  yaratmaktır  (Nergaard,                      1993:  48-49). Çeviri  önemli  bir işleve  sahiptir,   çünkü, özgün                      dil  ile  simgeleştirilmiş  olan,  bir  vazonun  parçalarını  andıran                      diller  arasındaki  birlik  yeniden  onun  aracılığıyla  kurulabilir.                       Benjamin’in çevirmenin görevine bakışı çevirmeni değerli kılan                      bir bakıştır:  Çevirmene geçmişe ait yazınsal  yapıtların  hayatta                      kalmasında  öncelikli  bir  görev  yüklemektedir.  Benjamin’in                       bakışıyla  çevirmen bir yaratıcıdır,  yaptığı işle,  yaşayan dillerin                      Babil öncesi özgün dile yaklaşmasına katkıda bulunmaktadır.                             Çünkü  çevirinin  görevi  yalnızca  özgünü  sürdürmek gibi                      bir  görev  değil,  aynı  zamanda  da  “diller  arasındaki  en  son                       ilişkiyi  dile  getirmek”tir. Diller  arasındaki bu yakın  ilişki  özel                      bir  aynılık  ilişkisidir,  bu  da  “diller  karşılıklı  olarak  yabancı                      olmayıp,    önsel  olarak  ve  tarihsel  her  tür  ilişkiden                       soyutlandıklarında,           söylemek          istedikleri        açısından                      akrabadırlar”  düşüncesine  dayanır. Bu  düşünce ise,  diller  ile                      çeviri  arasındaki  ilişki  konusunda  Roman  Jakobson’un                                                                                                        73","Çeviri Kuramları                         düşüncelerine çok benzemektedir. “Diller aynı şeyi hedeflerler”                       demek,  diller  “ana  dil”e  doğru  yönelmek  olan  niyetleri                      bakımından  birbirlerini  tamamlarlar demektir.  “Çeviri  dillerin                      uzlaştıkları  bu yere dokunur.” Kavranamaz olanı,  özgün metnin                       özünü kavramanın  aracıdır.  Eğer gerçek bir  dil  varsa, bu  dil                      çevirilerde  saklıdır.  Çevirinin  getirdiği  yabancılık,  özgün  dile,                      “ana  dil”e  dokunabilme  biçimidir.  Walter  Benjamin  ayrıca                      metindeki  Öteki’ne  saygının  altını  çizer  (Ayrıca bkz.  Oseki-                       Dépré, 2011: 86, 102-103).                       İspanya                               José Ortega  y  Gasset  (1883-1955),  İspanyol  filozof,                      toplumbilimci,  deneme yazarı, gazeteci ve politikacıdır.                              Arjantin’de sürgündeyken yazdığı,  Miseria y Esplendor de                      la  traducción     43   (1937)  adlı  denemesini  çeviriye  ayırmıştır.                      Günlük  gazete  La Nación de Buenos Aires’te  “dizi”  halinde                      yayımlanan metin, daha sonra, yazarın tüm eserleri arasında tam                       metin  olarak  yer  almıştır  (J.  Ortega  y  Gasset,  “Miseria  y                      esplendor de la traducción”, Obras completas, Madrid, Revista                      de Occidente, 1961, Tome V, 433-452).                             “Çevirmek  onulmaz  derecede ütopik  bir  istek  değil  de                       nedir? İnsanın yaptığı  her şeyin bir ütopya olduğu  düşüncesine                      her  gün  biraz  daha  yaklaşıyorum.  [...]  Entelektüel  alanda,                       (çevirmenin  yaptığından)  daha  alçak  gönüllü  ve  fakat  daha                      büyük  bir  çalışma  yoktur.  [...] Çevirmen isyankar  metinle  ne                      yapacaktır? Çevrilen metni olağan dilin  zindanına  kapatacaktır,                                                                                   44                      yani  ona ihanet  edecektir. Traduttore, traditore ” (Nergaard,                      1993: 181-183).                              Ortega  y  Gasset’nin  çeviri  üzerine  düşüncesinde  bir                      metnin  tam  olarak  çevrilebileceğine,  özgün  metin  yazarının                       niyetinin  bütünüyle  aktarılabileceğine  yönelik  belirgin  bir                        43  Ç.N.: Çevirinin Sefaleti  ve Görkemi                      44  Ç.N.: Çevirmen haindir.                                                                                                       74","Çeviri Kuramları                         kuşku       vardır;     böylelikle       çevirmenin        büyük       ahlaki                       sorumluluğuna  ve  mesleğinin  toplumsal  önemine  vurgu                      yapmaktadır.                        Fransa                              Valéry  Larbaud  (1881-1957)  İngilizce,                    Almanca,                      İtalyanca ve İspanyolca bilen,  Fransız  yazar, şair,  romancı ve                       deneme  yazarıdır.  Önemli  yabancı  yapıtların  Fransa’da                      tanınmasını  sağlamıştır.  Sous l’invocation de  saint  Jérôme                      (Paris,  Gallimard,  1946,  341  sayfa)  adlı  oylumlu  kitabında,                       kendisinin  de  etkin  olarak  yaptığı  çevirmenlik  mesleğinin                      tarihini  ele almıştır.                             Mathieu  Guidère’e  göre,  XX.  yüzyılın  en dikkat  çeken                      Fransız  çeviribilimcileri  şunlardır:  Georges  Mounin  (1910-                       1993),  Antoine  Berman  (1947-1991),  Danica  Seleskovitch                      (1921-2001),        Henri  Meschonnic,  Jean-René  Ladmiral,                      Marianne Lederer, Michel Ballard (Université d’Artois, Arras),                      Daniel Gile (Guidère, 2010: 30).                        Öğrendiklerimizi test edelim (Giriş ve A.I – A.VI bölümleri                      arası)                             1.  Çeviribilimin  incelediği  olgular nelerdir?                           2.  Bilim dalı olarak çeviribilimin  başlangıcı hangi döneme                                tarihlenmektedir?                            3.  Bu bilim  dalının  kurucuları kimlerdir?                           4.  XX.  yüzyılda,  gerek Avrupa ve ABD’de, gerekse de                                Çekoslovakya  ve  Çek  Cumhuriyeti’nde  çevirmenlik                                mesleğine ilişkin  kamuoyu görüşü nasıldır?                           5.  Yazınsal  çeviriyi  (tarih  veya  felsefe  gibi  insan                                 bilimlerine  dahil  edilen  yapıtların  çevirisini  de) konu                                alan söyleme yüzyıllar  boyunca egemen olan kuramsal                                çerçeve neydi? Çevirmenlerin,  yazarların,  filozofların                                                                                                           75","Çeviri Kuramları                                   ve  çeviri  kuramcılarının  tartıştığı  ve  kafa  yorduğu                                 sorular hangileriydi?                           6.  Tarih  boyunca  başlıca  baskın  çeviri  stratejileri                                hangileridir?                                                                                                                                                                             76","Çeviri Kuramları                          B. XX. YÜZYILDA  ÇEVİRİ YAKLAŞIMLARI VE                        MODELLERİ                                Araştırmaların  genel  yönelimini  belli  bir  bilim  dalının                      (dilbilim,  göstergebilim,  edimbilim,  iletişim…)  bakış açısından                      hereketle belirleyen yaklaşımların  yanı sıra, çeviriye özgü belli                      sayıda kuramla  karşılaşılmaktadır.  Çeviri  kuramları  çevrilmiş                       metni  veya  çeviri  sürecini  betimlemeye,  açıklamaya  ve                      modellemeye  yarayan  kavramsal  tasarımlardır.  Var  olan                      kavramsal çerçevelerden esinlenebildikleri  olsa da, kendilerine                      özgülük  sergilerler,  bir başka deyişle,  yalnızca  çeviriye odaklı                       bir düşünce önerirler. Çeviri yaklaşımları  çeviriyi  gelişimlerini                      tamamlamış  dallara  bağlama  eğilimindeyken,  bu  kuramlar                      çeviribilimin  özerkliğini  ve bağımsızlığını  pekiştirmek  isterler.                      Bizzat  çevirinin  doğası  çeviribilimi  dallararası  bir  araştırma                       alanı haline getirmektedir (Guidère, 2010: 41-77).                       ÇAĞDAŞ  KURAMLARA  GİRİŞ                               Çeviri üzerine bilgiler  ve kuramsal açıklamalar biriktiren                      çağdaş çeviribilimin  doğuşu İkinci Dünya Savaşı (1945) sonrası                      dönemde gerçekleşir. Sanat, iş, insan bilimlerinin  bir dalı  veya                       bilimsel  bir gözlemin  konusu olarak  kabul  edilen  çeviri,  XX.                      yüzyılın  ikinci  yarısında daha dizgesel bir yaklaşımla incelenir.                      Küreselleşmedeki  ilerlemenin  dilleri  eskiye  oranla  çok  daha                      yoğun  bir  ilişki  içerisine  sokmasından  da  kaynaklanan  bu                      durum, çeviri eğitimini  ve dolayısıyla  çeviri üzerine dizgesel ve                       ortaklaşa bir kuramsal düşünceler bütününü gerekli hale getirir.                      Geçtiğimiz  on  yıllar  boyunca,  çeviri  akademik  araştırmaların                      ayrıcalıklı  konusu  haline  gelirken  çeviri eğitimi  vermek üzere                      özel sektörde ve kamuda enstitüler, üniversitelerde fakülteler ve                       merkezler  kurulur.  Özellikle  seksenli  yıllardan  başlayarak,                      çeviriyi konu alan araştırmalar ilgi  görmeye başlar ve o zamana                      kadar felsefe, tarih veya yazın alanlarına dahil edilen çok sayıda                                                                                                          77","Çeviri Kuramları                         deneme  çeviribilim  alanına  dahil  edilir  (Bkz.  örneğin  W.                       Benjamin’in  denemeleri).                             XX.  yüzyılın  ikinci  yarısında,  dilbilimsel  çeviribilim  ve                      yazınsal  çeviribilim  gibi  başlıca  iki  kuramsal  ekol  ve  dal                      birbirinin  yerini alır (ve belli ölçüde de çatışırlar).                              İlk  olarak  dilbilimsel  çeviribilim,  önceki  araştırmaların                      yeterince  dizgesel  olmayan  özelliğinden  kurtulmuştur.  Ellili                      yıllarla birlikte,  çeviri sürecinin doğası üzerine bir dizi kuramsal                      düşüncenin  yanı sıra var olan diller  arasındaki ilişkilerle  ilgili                      uygulamalı  araştırmalar dizisi  ortaya koymuştur (Bkz. Vinay ve                       Darbelnet’nin “karşılaştırmalı  biçembilim”i).  Bu düşünceler ve                      araştırmalar,  çevirinin  tüm  biçimlerini  ve  hatta “kurallarını”                      belirleyen  dilbilimsel  modeller  oluşturabilme  yolunda  iyimser                       bir umudu beslemiştir. Otomatik çeviri konusundaki ilk başarılı                      denemeler  gerçekleştiğinde,  çeviriyi  basit  bir  dilsel  düzgü                      değiştirme  olarak tasarlamak mümkünmüş gibi  gözüküyordu.                             Ellili  yılların  başı  ile  altmışların  başına  kadar  olan                      dönemden itibaren,  çevirinin  ufku neredeyse bütünüyle  çeviri                       sürecine ilişkin  “bilimsel”  araştırmayı dilsel  düzgü  değiştirme                      çözümlemesine           dayandırmak          isteyen       araştırmacılarca                      doldurulmuştur.        Özellikle      Übersetzungswissenschaft           45  ’ı                       (Leibzig ekolünden Otto Kade, Albrecht Neubert ve Gert Jäger,                      ardından  da Werner Koller  ve Wofram Wills)  kuran  Alman                      kuramcılar bunlardandır.                             Altmışlı              yılların             sonuna               kadar,                      Übersetzungswissenschaft’ın önceliği  dildışı  olguların  çeviri                       sürecine  ilişkin  betimlemeden  dışlanması  olmuştur.  Fakat                      sonunda, söz konusu araştırmacılar dildışı  bağlamın  görmezden                      gelinemeyeceğini           ve       çeviribilim        alanının       dışında                      tutulamayacağını          kabul      etmek       zorunda       kalmışlardır.                       Dolayısıyla,       altmışlı    yılların     sonunda  Almanya’da  ve                      dilbilimsel  araştırmalar çerçevesinde metin  sınıflaması/türleri                      ile  işlevsel  çeviribilim  üzerine  denemeler  ortaya  çıkmıştır.                          45  Ç.N.: Çeviri Araştırmaları                                                                                                       78","Çeviri Kuramları                         Bunlar  bugün  hala  çeviri  alanında  çalışan  uygulamacılar  ile                       araştırmacılar         için      sağlam        bir     kuramsal         taban                      oluşturmaktadırlar.          Yazın        araştırmacıları,        dilbilimsel                      çeviribilimin  baskın olduğu  ellili  ve altmışlı  yıllarda,  çeviri ile                      ilgilendiklerinde,  bir yandan özgün ve çeviri metinler arasındaki                       anlamsal  ve  biçimsel  farklara  ilişkin  görgül  gözlemlere,  bir                      yandan  da  biçemsel  ve  etik  nitelikli  öğretici  belirlemelere                      odaklanıyorlardı.  Übersetzungswissenschaft’ın  “bilimsellik”                      iddiasına  tepki gösteren, çeviri edimine yönelik  öznel bir bakış                      açısı söz konusuydu.                              Yetmişli  yıllar  boyunca,  özellikle  karşılaştırmalı  yazın                      araştırmaları çerçevesinde, yeni bir ekol doğar. Daha sonraları                      Translations  Studies  olarak  adlandırılan  ekol  dilbilimsel                       çeviribilime  ve  ondan  önceki  yazınsal  çeviribilime  daha                      başından  eleştirel  bir  muhalefet  yürütür.  Ekole  bağlı                      araştırmacılar  (önce  Büyük  Britanya’da,  Hollanda’da  ve                      Israil’de  gelişir),  toplumsal,  ideolojik,  siyasal  ve  kültürel                      bağlamın,  bilinen  adıyla  “çeviri”  olarak  tanımlanan,  bir                       metinden  ötekine  ve  bir  dilden  ötekine  geçişinin  koşullarını                      belirleyen  biçimi  gözlemlemeye  çalışıyorlardı.  Translation                      Studies’in bakış açısını (Massimiliano  Morini’ye göre), Jacques                       Derrida’nın  felsefi  yapısökümcülüğün                   bakış  açısı  ile                      karşılaştırmak mümkündür:  Her iki durumda da, yöntem ve ilke                      belirlemeyle  o  kadar  ilgilenmeyen,  ama  daha  çok  başkaları                      tarafından belirlenmiş  yöntemlerin  ve ilkelerin  kökenine kadar                      gitmeyi  dert  eden  dallarla  işimiz  yok.  Translations Studies                       (kendine  özgü  bir  çeviribilimsel  ekol  olarak)  günümüzde                      kuramsal ve uygulayımsal  düzeyde öyle bir  etkiye sahiptir  ki,                      bazı  araştırmacılara  göre,  özellikle  İngilizce  konuşulan                      dünyada,  terim  kısaca  çeviribilime  karşılık  gelmektedir                       (Morini,  2007: 18-95).                                                                                                                79","Çeviri Kuramları                          B.I. DİLBİLİMSEL KURAMLAR - 1950’Lİ VE                      1960’LI YILLAR                            Karşılaştırmalı  biçembilim:  Jean  Darbelnet,  Jean-Paul                      Vinay                              Kanada’daki Ottawa Universitesi fahri doktorasına sahip,                       Laval  Universitesi  profesörü  Jean  Darbelnet  (1904-1990)                      hayatını  Fransızca ile  İngilizcenin  karşılaştırmalı  incelemesine                      adamıştır. Söz konusu alanda birçok kitabın  ve makalenin yanı                                                                                              46                      sıra  Stylistique comparée du français et de  l’anglais  adlı                      kitabın  eşyazarı  olan  Darbelnet,  bir  araştırma  ve  kuramsal                      düşünce alanının  ve tüm çevirmenler için gerekli uygulamaların                      temellerini  atmıştır.                             Çokdilli  sesbilimci,  dilbilimci,  eğitmen,  çizer,  müzisyen                       ve aynı zamanda çevirmen olan Jean-Paul Vinay (1910-1999)                      çeviriyle  ilgilenen  üniversite  çevrelerinde  çokça tanınan  bir                      yazardır.  Uzun yıllar  boyunca  Montréal  Üniversitesi  dilbilim                      birimini,  ardından dilbilim  eğitimi  programına ek olarak, yazılı                       ve sözlü  çeviri derslerini  oluşturduğu  aynı üniversitenin  çeviri                      bölümünü  yönetmiştir.  Kuramsal  ve  uygulamalı  dilbilim                      kaygıları      kendisini      doğal      olarak      eğitimi      daha  iyi                      yapılandırmaya,  sürekli çevirmen eğitimini  yaygınlaştırmaya ve                      Kanada’da  çevirmen  mesleğinin  örgütlenmesine  katılmaya                       götürmüştür.         1958’de,       Paris’te      Didier,       Montréal’de                      Beauchemin  yayınlarından               Jean-Paul  Vinay  ve  Jean                      Darbelnet’nin Stylistique comparée du français et de l’anglais.                       Méthode de traduction  adlı kitabı yayımlanır. Bütün dünyada                      çok iyi bilinen  bu kitap (1995’te İngilizceye  çevrilmiştir)  bugün                      de  kullanılmaktadır.  Birçok  yeniden  basımı  ve  gözden                      geçirilmiş  basımı  gerçekleştirilen  kitap çoğunlukla  dilbilim  ve                          46  Ç.N.: Fransızca ve İngilizcenin karşılaştırmalı biçembilimi                                                                                                       80","Çeviri Kuramları                         çeviri öğrenci kuşaklarının  temel eseri olmuştur.  Charles Bally                       ve Albert  Malblanc’ın  çalışmalarından  esinlenen  kitap  çeviri                      eğitiminde  “sanat”tan, “dizgeselleşme”ye  geçişin  gerekliliğini                      gözler  önüne  sermiştir.  Eser  günümüzde  “çeviribilim”                      (Übesetzungswissenschaft)              olarak      adlandırılan      alandaki                       düşüncelerin ilerlemesine önemli katkılar yapmıştır.                             Ekim  1955’te,  Çevirmenler  Dergisi  (Journal  des                      traducteurs / Translators’ Journal) adıyla  Kanada Sertifikalı                      Çevirmenler  Derneği  (L’Association  canadienne  des                      traducteurs diplômés)’nin ilk  bülteni  yayımlanır.  Birinci  cildin                       5’inci  sayısından  itibaren,  çeviri eğitimini  yaygınlaştırmak  ve                      bültene de arzu edilen  istikrarı  kazandırmak  için  on yılı  aşkın                      bir süre derginin yönetimini  üstlenir. Dergi 1966 yılında  META                       adını  alır. Eylül  1966’da, Jean-Paul Vinay derginin  yönetimini                      bırakır;  ancak ölünceye dek ilişkisini  koparmamış  ve muhabir                      üye rolünü sürdürmüştür.                             Ellili  yıllarda,  Charles Bally’nin  XX’inci yüzyılın  başında                      kurduğu  modern  biçimbilimin  devamında  “karşılaştırmalı                       biçembilim”  veya çeviri amaçlı olarak iki veya daha çok dilsel                      dizgenin  karşılaştırmalı  incelemesi doğar. Stylistique comparée                      du français et de l’anglais (1958)’nin Kanadalı iki yazarı Jean-                       Paul Vinay  (1910-1999)  ve Jean Darbelnet (1904-1990)  iki                      biçem  dizgesinin  (Fransızca  ve  İngilizce)  karşılaşmasının                      uygulaması  çevirinin  kısmen  otomatikleşmesine  götürebilecek                      olan  genel  çizgileri  ve kimi  durumlarda  kesin  çizgileri  ayırt                      etmeye olanak tanıyacağına ikna olduklarını  belirtmişlerdir.  İki                       yazar  bir  dilden  ötekine  geçişin  gerek  doğrudan  çeviriyle,                      gerekse de dolaylı  çeviriyle gerçekleştiğinin  altını çizmişlerdir.                      Üç tür doğrudan çeviri (ödünçleme,  öykünme,  bire bir çeviri)                      ve  dört  dolaylı  çeviri  (dönüştürüm,  ayarlama,  eşdeğerlik,                       uyarlama) yöntemi belirlemişlerdir  (Morini,  2007: 63-7).                       Çeviri Birimi                             Çeviride uzun bir süre “sözcük” temel birim  olarak kabul                       edilmiştir.  İki Kanadalı dilbilimci  Vinay ve Darbelnet’ye göre,                                                                                                         81","Çeviri Kuramları                         sözcük,  görünüşteki  uygunluğuna  rağmen  yeterli  bir  çeviri                       birimi  değildir.  “Fakat  biz  sözcükten  bütünüyle  vaz  geçmiş                      değiliz,  çünkü bir sözce aralarında boşluklar bulunan sözcüklere                      ayrılmakta ve sözlüklerde  de bu şekilde sınırlandırılmış  öğeleri                      buluyoruz.  Fakat yazılı  dilde bile  sınırlar çok belirgin  değildir:                       Örneğin,  “face à  face”, üç  ayrı  yazı  birim  olarak  yazılırken,                      “vis-à-vis”,  “porte-monnaie”,  “portefeuille”  tek bir  yazıbirim                      olarak yazılmaktadır;  ya da “tout  à fait” veya “sur-le-champ”                      gibi.  Ayırma  çizgisinin  kullanımına  ilişkin  kural  dışılıkları                      İngilizcede  de diğer dillerde  de görürüz.                              Konuşma  diline  bakarsak,  kulağın  algıladığı  birimler                      seslemler ve sözcükleri kendi aralarında sınırlandırmaya  olanak                      veren  sesbilimsel  işaret  öbekleri  olduğundan,  sözcükler                       arasındaki sınırlar yok olmaktadır.                             Birimler  sorunu  dolayısıyla  önceden  beri  mevcut  olup                      Saussure’ün de dikkatini  çekmiştir: “Dil,  ilk elden algılanabilen                      kendilikler  sunmamak gibi  tuhaf ve çarpıcı bir özellik  sergiler,                      ne var ki bunların varlığından  kuşku duymayız ve onu oluşturan                       şey  de  bu  kendiliklerin  oyunudur”  (Cours  de  linguistique                      général, p. 149).                             Bizi  sözcüğü  birim  olarak  görmekten alıkoyan  şey, onu                       öyle görürsek göstergenin ikili  yapısının  artık görülemeyişi  ve                      gösterenin  gösterilene  göre  abartılı  bir  konuma  gelmesidir.                      Oysa  çevirmen  anlamdan  yola  çıkmakta  ve  bütün  aktarım                      işlemlerini  anlam  alanında  gerçekleştirmektedir.  Dolayısıyla                      çevirmen  bütünüyle  biçimsel  olmayan  bir  birime  gereksinim                       duymaktadır,  zira  akıl  yürütme  sürecinin  iki  ucundaki  biçim                      üzerinde  çalışmaktadır.  Bu koşullarda,  çevirmenin  sözcükleri                      değil  de  düşünceleri  ve  duyguları  çevirmesi  gerektiği                      yönündeki ilkeye uygun olarak açığa çıkarılması gereken birim,                       düşünce birimidir.                             J.-P. Vinay ve Jean Darbelnet düşünce birimleri,  sözlüksel                      birimler  ve  çeviri  birimleri  terimlerini  eşdeğer olarak  kabul                      etmektedir. Yazarlara göre, bu terimler farklı bakış açılarından                       ele  alınan  aynı  gerçekliği  ifade  etmektedir.  Onların  çeviri                                                                                                         82","Çeviri Kuramları                         birimleri  sözlükçenin  öğelerinin  içlerinde  tek  bir  düşünce                       öğesine  denk  gelen  sözlüksel  birimlerdir.  Yazarlar açısından                      çeviri birimi  “sözcenin en küçük kesiti olup bunun bağdaşıklığı                      öyledir ki ayrı ayrı çevrilemezler”.                             Bu tanımdan yol çıkarak, ileti içerisindeki oynadıkları  özel                       role göre dört tür çeviri birimi  belirlemişlerdir:                           1.  İşlevsel birimler;  bunların  öğeleri her iki  dilde  de aynı                                dilbilgisel  işleve karşılık  gelmektedir;                           2.  Anlamsal  birimler;  tek  bir  anlam  birimini  temsil                                ederler;                            3.  Diyalektik  birimler;  aynı akıl yürütmeyi eklemlerler;                           4.  Bürünsel  birimler;  bunların  öğeleri  sözcenin  aynı                                şekilde  vurgulanmasını  belirtirler.”  (Vinay-Darbelnet,                                 1958: 34-37)                           -    İşlevsel birimler                                Il habite Saint-Sauveur / à deux pas/ en meuble / chez                                ses parents.                            -    Anlamsal birimler:                                Sur-le-champ: immediately  (yani on the stop)                                Avoir lieu:  to happen (yani to take place)                            -    Diyalektik birimler:                                En effet, or, puisqu’aussi bien                           -    Bürünsel birimler:                                “You don’t say! : Ça alors!”                                (Vinay-Darbelnet, 1958: 35-36)                             Gerçekte,  Vinay-Darbelnet  için  yalnızca  son  üç  ulam                       çeviri  birimlerini  oluşturmaktadır.  İşlevsel  birimler  tek  bir                      düşünce birimine  indirgenmek  zorunda değildir.                             Eğer  çeviri  birimleri  ile  metnin  sözcüklerini  eşleşme                       bakımından  değerlendirirsek,  üç durum söz konusu olur:                           -    Basit  birimler:  Bunların  her  biri  tek  bir  sözcüğe                                karşılık gelirler.  Doğal olarak en basit ve en sık görülen                                durumdur.  “Il gagne cinq mille dollars” tümcesinde                                birim  sayısı  kadar  sözcük  bulunmakta  olup  her  bir                                 sözcüğü  tek  tek  tümcenin  dokusunu  bozmadan                                                                                                         83","Çeviri Kuramları                                   karşılığıyla  değiştirilebilmektedir.  Örneğin “Elle reçoit                                 trois cent francs”.                           -    Genleşmiş  birimler:              Bu      birimler,      tek      bir                                sözlükbilimsel        birim     oluşturan  birçok  sözcüğe                                yayılırlar,  çünkü  tek  bir  düşüncenin  ifadesini  kendi                                 aralarında paylaşırlar.                                au fur et à mesure que : as                                dans la mesure où: in so far as                           -    Kesitsel birimler: Buradaki çeviri birimi  bir sözcüğün                                 ancak  bir  parçasıdır,  bir  başka  deyişle  sözcüğün                                oluşumu yine konuşan kişi tarafından hissedilmektedir.                                “Relever quelque chose qui est tombé” öyledir,  ama                                “Relever  une  erreur”  öyle  değildir;  “recréation”                                 öyledir,  ama  “récréation”  öyle  değildir  (Vinay-                                Darbelnet, 1958: 34-37).                              Vinay  ve Darbelnet bu  yöntemlerin  çözümleme  nesnesi                       olarak “çeviri birimi”  kavramını  tanımlayarak alana bir yenilik                      getirmişlerdir.  Çeviri  biriminin  üç  ayağı  vardır:  sözlükçe,                      düzenleme  ve  ileti.  Fakat bu birimlerin  doğası  ve  kapsamları                      birçok eleştiriyi  beraberinde getirecektir. Robert Larose (1989)                       yöntembilimsel  açıdan bu çeviri birimlerini  eleştirir:  Vinay ve                      Darbelnet’nin kullandığı  anlamda yalnızca 2, 3 ve 4, yani özerk                      sözlükbirim  olarak işleyen öbekler birer çeviribirimidir.  İşlevsel                      birimler  daha  çok  yapısal  dilbilgisindeki  geleneksel  öbek                      ayrımına  denk düşüyor gözükmektedir.  Bir dilsel  öğenin  aynı                       anda birden çok ulama ait olması şaşırtıcıdır.  Bağlaçlar örneğin                      bir  yandan  işlevsel,  diğer  yandan  diyalektik  birimleri                      oluşturabilmektedir.          Bu      eleştirilere      rağmen,       Larose                      çeviribilimde  zorunlu  bir  kavram  olarak  çeviri  birimi                       kavramının  önemini  kabul etmektedir: “çeviri nadiren sözcüğü                      sözcüğüne çeviriyle mümkün olsa da, çevrilmiş metinlerin  ölçü                      birimi  olarak  işlev  görecek  olan  küçükçül  metin  birimlerini                      (sözcük  mü? tümce mi?)  ve büyükçül  birimleri  kabul  etmek                       gerekmektedir.  Uygulamada,  amacı  “metni  metnine”  bir                                                                                                         84","Çeviri Kuramları                         çeviriye ulaşmak olan daha çok “tümcesi tümcesine” çeviri söz                       konusudur. Genellikle,  çeviri birimi  ne kadar büyükse, çeviri o                      kadar  “özgür”  olma  eğilimi  gösterirken,  küçükçül  birimler                      kendileri  için  çevrildiğinde  çeviri  “bire  bir”  olmaktadır.  Bu                      yaklaşımın  açıklarını  gidermek  için,  Larose  (1989:26)                       çeviribirimi  olarak “göstergebirim” kavramını önerir: “Bir dilin                      birimlerini  öteki dilin  birimlerine  değil,  fakat Jakobson (1963:                      80)’un  da  belirttiği  gibi,  bir  dilin  iletilerini  diğer  bir  dildeki                      iletilere  çeviriyoruz.  … Ayrıca birim  çözümlemesi  çok sayıda                      sorunu çözmeye olanak tanımakla birlikte, yönelmemiz  gereken                       şey  daha  çok  göstergebilimsel                 birimlerin,      diğer  bir                      adlandırmayla  “göstergebirimler”in  keşfi olmalıdır”  (Guidère,                      2010: 44-45).                        Çeviri Teknik ve Yöntemleri                             “Karşılaştırmalı        biçembilimin         üzerine       kurulduğu                      kuramsal ilkeleri  belirledikten  sonra, çevirmenin yaklaşımının                      dayandığı  teknik  ve yöntemlerin  neler  olacağını  belirtmekte                       yarar var.                             Çeviri  eylemi  sırasında çevirmenin,  biri  dile  getirilen  ve                      somutlaşmış, diğeri ise hala gücül ve uyarlanabilir  olan iki dilsel                       dizgeyi  birbirine  yaklaştırdığını  hatırlatalım.  Çevirmenin                      gözünün  önünde bir  çıkış  noktası vardır ve zihninde  bir  varış                      noktası  geliştirmektedir.  Öncelikle  metnini  keşfedecektir.                      Kesitlere  ayırdığı  çeviri  birimlerinin  betimsel,  duyuşsal,                      zihinsel  içeriğini  değerlendirir,  biçemsel  etkileri  tartar  ve                       değerlendirir,  vb. Fakat o noktada kalamaz. Kısa bir süre sonra                      zihni  bir çözümde durur. Kimi durumlarda, bu çözüme o kadar                      çabuk  ulaşır  ki,  çıkış  dilini  okuması  varış  dilinin  iletisini                      neredeyse otomatik olarak çağırdığından  eşzamanlı bir fışkırma                       izlenimine  sahip  olur.  Bundan  sonra  geriye,  çıkış  dilindeki                      hiçbir öğenin unutulmadığından  emin olmak üzere bir kere daha                      metnini kontrol  etmek kalır ve böylece süreç tamamlanmıştır.                             İşte bizim  açıklığa  kavuşturmamız  gereken tam  da  bu                       süreçtir. Sürecin, her biri tek başına veya birlikte  kullanılabilen                                                                                                         85","Çeviri Kuramları                         ve  gittikçe  artan  güçlüklere  karşılık  gelen  yedi  başlıkta                       toplayabileceğimiz  yolları  ya da yöntemleri  vardır.                             Ana  hatlarıyla,  çevirmenin  başvurabileceği  iki  temel                      yaklaşım  bulunmaktadır:  doğrudan  veya  bire bir  çeviri ve                      dolaylı çeviri.                              Nitekim  çıkış  dilindeki  iletinin  varış  dilindeki  iletiye                      bütünüyle  dönüştürülebildiği  olmaktadır,  çünkü  ya  koşut                      ulamlara  (yapısal  koşutluk)  ya  da  koşut  tasarımlara                      dayanmaktadır (üstdilsel  koşutluk). Fakat aynı zamanda, genel                      izlenim  her iki  ileti  için  de aynı  olmak  zorunda  olduğundan,                       çevirmenin  varış  dilinde  eşdeğer araçlarla gidermesi  gereken                      boşluklar  tespit  ettiği  de olagelmektedir.  Ayrıca yapısal  veya                      üstdilsel düzeydeki farklılıklar  nedeniyle bazı biçemsel etkilerin                       düzenleme veya sözlüksel düzeyde büyük ya da küçük çaplı bir                      ters yüz etme olmadan varış diline aktarılamadığı da olmaktadır.                      Bu  durumda,  ilk  bakışta  şaşırtabilecek  çok  daha  karmaşık                      yöntemlere  başvurmak  gerekir:  Bunlar  dolaylı  (4-7)  çeviri                      yöntemleridir.  1,  2 ve 3 ise  doğrudan  yöntemlerdir”  (Vinay-                       Darbelnet, 1958: 46-47).                       Ödünçleme (Fr. L’emprunt)                              “Genellikle  üstdilsel  (yeni teknik, bilinmeyen  kavram) bir                      boşluğu  doldurmak  için  başvurulan  ödünçleme en basit çeviri                      yöntemidir.  Çevirmen bazen biçemsel bir etki yaratmak üzere                      buna  başvurma  ihtiyacı  duyabilir.  Örneğin,  yerel  bir  rengi                      çevirmek  üzere,  yabancı  sözcüklerden  yararlanılır,  Rusya’da                       “verstes”, Amerika’da “dolar” ve “party”, Meksika’da “tequila”                      ve “tortillas”,  vb  denir.  “The  coroner spoke” gibi  bir  tümce                      ödünçleme  yoluyla  “le  coroner  prit  la  parole”  şeklinde                      çevrildiğinde,  Fransız  hukuk  adamlarının  adları  arasında                       eşdeğer bir karşılık  aramaktan daha iyi bir çeviri olabilir.                             Ödünçlemeler  arasında,  bizim  için  artık  eski  olmayan,                      fakat  bir  zamanlar  ödünçlenmiş  olanlar  bulunmaktadır:                      “alcool”,  “redingote”,  “acajou”,  vb.  Çevirmeni  ilgilendiren,                       yeni      ödünçlemeler,          hatta       kişisel      ödünçlemelerdir.                                                                                                         86","Çeviri Kuramları                         Ödünçlemelerin,  aynı şekilde  “sahte dostlar”ın  (faux-amis) ve                       anlamsal  olanların  (anlamsal  uydurmalar:  örneğin,  bir  dilde                      bulunan  bir sözcük  yabancı bir  dilin  etkisiyle  başka anlamlar                      yüklenebilir,  İngilizcedeki  to  realize  Fransızcadaki  réaliser                      eylemine  “se  rendre  compte  de”  (farkına  varmak)  anlamını                       katarak zenginleştirmiştir)  çoğunlukla  bir  dile  çeviri  yoluyla                      girdiğine  dikkat etmek gerekir. Ödünçlemeler vesilesiyle  sözü                      edilen  yerel renk sorunu biçem etkilerini  ve dolayısıyla  iletiyi                      ilgilendirir”  (Vinay-Darbelnet, 1958: 47).                        Öykünme (Fr. Le calque)                             “Öykünme  özel  bir  ödünçleme  türüdür:  Yabancı dilden                      öbek ödünçlenir,  fakat öbeği oluşturan öğeler bire bir çevrilir.                       Öykünme  ya  yeni  bir  ifade  biçimi  katarak  hedef  dilin                      sözdizimsel  yapısına  uyan bir  anlatım öykünmesi, ya da hedef                      dile yeni bir yapı sokan yapı öykünmesi ile sonuçlanır.                             Ödünçlemelerde  olduğu  gibi,  kendilerinden                    “sahte                      dostlar”  türeten  anlamsal  bir  evrime  uğramış  olabilen  eski,                       kalıplaşmış  öykünmeler  bulunmaktadır.  Çevirmen  için  ilginç                      olanlar,  bir  boşluğu  doldururken  bir  ödünçlemeden  kaçınmak                      isteyen  yeni  öykünmeler  olacaktır  (Örneğin,  Almancadan                       öykünülmüş  olan économiquement faible); Vinay-Darbelnet bu                      tür  durumlarda,  Yunan-Latin  kaynaklı  sözcük  türetmeye                      başvurmayı  önermekte,  bunun  “thérapie  occupationnelle”                      (Occupational  Therapy),  “Banque  pour  le  commerce  et  le                      Développement”,  “les  quatre  Grands”  veya  “Le  premier                       Français”  gibi  rahatsız  edici  çevirileri  önleyebileceğini                      belirtmektedirler”  (Vinay-Darbelnet, 1958: 47-48).                        Bire bir çeviri (Fr. la traduction littérale)                             “Bire  bir  veya sözcüğü  sözcüğüne  çeviri  kaynak  dilden                      hedef  dile  aynı  zamanda  doğru  ve  deyimleşmiş  bir  metinle                      sonuçlanan geçişi ifade etmektedir: “Where are you?” “Où êtes-                      vous?”.                                                                                                            87","Çeviri Kuramları                                Bire  bir  çeviri  örnekleri  en  fazla  aynı  dil  ailesinden                       (Fransızca-İtalyanca) ve özellikle  de aynı kültürden gelen diller                      arasında  yapılan  çevirilerde  görülmektedir.  Fransızcayla                      İspanyolca  arasında  çok  sayıda  bire  bir  çeviri  örnekleri                      belirlenebilir,  bu  da  iki  ulusun  vatandaşlarının  iki  dillilik                       dönemlerinde  fiziksel  olarak  birlikte  bulunmalarına,  bu                      dillerden  birinin  veya  ötekinin  entelektüel  veya  siyasal                      saygınlığına       bağlanan  bilinçli         veya  bilinçsiz         taklitle                      açıklanabilir.                             Eğer bire  bir  çeviri  çevirmen tarafından kabul  edilemez                       olarak görülüyorsa, dolaylı bir çeviriye başvurmak gerekir. Bire                      bir çeviriden kaynaklanan “kabul edilemez” çeviri ya başka bir                      anlam verecektir, ya anlamsız  olacaktır,  ya yapısal nedenlerle                       mümkün  olmayacaktır  ya  da  aynı  dil  düzeyine  denk                      düşmeyecektir.                             Eğer şu iki tümceyi ele alırsak: (1) “He looked at the map”                      (2) “He looked the picture of health”, birincisini  “Il regarda la                      carte”  şeklinde  bire  bir  çevirebiliriz,  fakat  ikincisini  “Il                       paraissait l’image de la santé” şeklinde çeviremeyiz (anlatım                      biçimi  nedeniyle  yapmak  zorunda  değilsek  (örneğin  bir                      konuşmada  kötü  Fransızca konuşan bir  İngiliz  değilse).  Eğer                       çevirmen  “Il se portait comme un charme”  gibi bir  tümceye                      ulaşıyorsa,  sebebi  iletiler  arasındaki  eşdeğerliği  kabul  ediyor                      demektir. İletilerin  eşdeğerliğinin  kendisi,  son olarak, durumun                      aynılığına  dayanır. Bu da tek başına varış dilinin,  gerçekliğin,                      çıkış  dilinin       tanımadığı      bazı  özelliklerini        koruduğunu                       söylemeye izin  verir.                             Eğer “gösterilen”  sözlüklerimiz  olsaydı,  çevirimizi  çıkış                      dilinin  iletisinin  belirttiği  duruma  karşılık  gelen  maddede                      aramamız  yeterli  olabilirdi.  Bu  tür  sözlükler  de  gerçekte                       neredeyse  hiç  bulunmadığından,  sözcüklerden  ve  çeviri                      birimlerinden  hareket  ediyoruz  ve  onları  arzu  edilen  iletiye                      ulaşmak  için  bazı  yöntemlere  tabi  tutuyoruz.  Bir  sözcüğün                      anlamı  sözcede  tuttuğu  yerin  işlevi  olduğundan,  çözümün,                       hiçbir  sözlüğün  sözünü  etmediği  çıkış  noktamızdan  çok                                                                                                         88","Çeviri Kuramları                         uzaklarda  bir  sözcükler  kümelenmesiyle  sonuçlanması  söz                       konusu  olabilmektedir.  Göstergelerin  kendi  aralarında sonsuz                      birleşme  olanakları  nedeniyle,  çevirmenin  sorunlarına  tam                      anlamıyla       sözlüklerde        çözüm       bulamamasının           nedeni                      anlaşılmaktadır.  Zira  iletinin  tamamına  sahip  olan  yalnızca                       kendisidir,  durumun  tek yansıması olan ileti  de tek başına son                      çözümlemede  iki  metnin  koşutluğunu  söylemeye  olanak                      vermektedir” (Vinay-Darbelnet, 1958: 48-50).                        Dönüştürüm (Fr. La transposition)                             “İletinin  anlamını değiştirmeksizin,  söylemin bir parçasını                      bir    başkasıyla       değiştirmeye        dayanan  yöntemi            böyle                      adlandırıyoruz.  Sözü  edilen  yöntem  bir  dilin  içerisinde                       uygulanabileceği  gibi dillerarası çeviriye de uygulanabilir.  “Il a                      annoncé  qu’il  reviendrait”  tümcesi  bağlaçla  bağlı  eylemin                      adlaştırmasıyla  şu tümceye dönüşür:  Il a annoncé son retour”.                      Bu  ikinci  yapı,  temel  yapı durumundaki  birincisinin  aksine                      dönüştürülmüş  yapı  olarak  adlandırılacaktır.  Çeviri  alanında,                       zorunlu  dönüştürüm  ve seçimlik  dönüştürüm  olmak  üzere iki                      dönüştürüm  türü  söz  konusudur.  Örneğin  “dès  son  lever”,                      zorunlu  olarak “As soon as he gets up” şeklinde çevrilecektir,                       çünkü  İngilizce  bu  durumda  yalnızca  temel  yapıya  sahiptir.                      Fakat  tersini  düşündüğümüzde,  öykünme  ve  dönüştürüm                      arasındaki bir seçimle karşı karşıya kalırız,  çünkü Fransızca her                      iki yapıya da sahiptir.                             Buna karşılık,  “après qu’il  sera revenu:  after he comes                       back” gibi eşdeğer iki tümcenin her ikisi de dönüştürüm yoluyla                      çevrilebilmektedir:  “après son retour : after his turn”.                             Temel yapı ile dönüştürülmüş  yapı biçembilimsel  açıdan                      zorunlu olarak eşdeğer olmayabilirler.  Çevirmen bu şekilde elde                       edilen yapı tümceye daha iyi oturuyorsa veya bir biçem ayrıntısı                      yaratıyorsa,        dönüştürüm         yapmaya          hazır      olmalıdır.                      Dönüştürülmüş  yapının  genellikle  daha  yazınsal  bir  niteliği                      vardır.  Dönüştürümün  sıkça  görülen  örneklerinden  biri                                                                                                            89","Çeviri Kuramları                         karşılıklı  yer değiştirmedir  (bir  tür çifte dönüştürüm)  (Vinay-                       Darbelnet, 1958: 50).                       Değiştirim (Fr. La modulation)                             “Değiştirim,  bakış  açısını,  ya  da  aydınlatma  açısını                       değiştirerek ileti  içerisinde edilen  değişikliği  ifade etmektedir.                      Bire bir çevirinin  veya dönüştürümün  dilbilgisel  olarak doğru,                      fakat  varış  dilinin  düşünme  biçimine  aykırı  bir  sözceyle                      sonuçlandığının  anlaşıldığı  durumda ortaya çıkar.                             Dönüştürümde  olduğu  gibi  “zorunlu”  ve  “seçimlik”                       değiştirimden  söz  edeceğiz.  Zorunlu  bir  değiştirim  örneği                      şudur:  “le  moment  où”  -  “The  time  when”. Buna  karşılık                      değiştirim  çıkış dilinin  olumsuz olarak sunduğu bir şeyi olumlu                       olarak sunmaya dayanır ki bu da çoğunlukla  seçimliktir:  “It is                      not difficult  to show… : Il est facile de démontrer…” şeklinde                      de çevrilebilir.                             Kalıplaşmış  bir değiştirim  ile özgür değiştirim  arasındaki                      fark  bir  derece  konusudur.  Kalıplaşmış                    değiştirimde,                       kullanımdaki  sıklık  derecesi,  kullanım  kaynaklı  tam  kabul,                      sözlüğe  kayıttan  (dilbilgisinden)             kaynaklanan  yaygınlık                      nedeniyle,  her iki  dile  kusursuz  derecede sahip  olan  herkes                       kalıplaşmış  değiştirime tereddütsüz başvurmaktadır.                             Özgür  değiştirimde,  kalıplaşma  söz  konusu  değildir.                      Yöntem  her  seferinde  yeniden  oluşturulmalıdır.  Bununla                      birlikte  bu yüzden değiştirim  bütünüyle  seçimlik değildir.  Eğer                      iyi  yapılırsa,  okuru  “evet,  Fransızcada  bu  böyle  denir”                       dedirtecek bir çözüme götürmelidir.  Özgür bir değiştirim  sıklık                      kazanıp  da  tek  seçenek  haline  geldiğinde  kalıplaşmış  bir                      değiştirim  haline  gelebilir.  Özgür bir  değiştirimin  kalıplaşmış                      bir  değiştirim  haline  gelişi,  söz  konusu  olgu  sözlüklere  ve                       dilbilgisi  kitaplarına  geçtiğinde  ve  okutulan  ders  haline                      geldiğinde  sonuçlanmış  olur.  O  andan  itibaren  değiştirime                      başvurmamak bir kullanım  hatasıdır”  (Vinay-Darbelnet, 1958:                      51).                                                                                                           90","Çeviri Kuramları                         Eşdeğerlik (Fr. L’équivalence)                              “İki  metnin  aynı  durumu  biçemsel  ve  yapısal  olarak                      bütünüyle  farklı  araçlara  başvurarak  açıkladıkları  olur.  Bu                      durumda bir eşdeğerlik söz konusudur. Bu çoğunlukla  öbeksel                      nitelikte  olup  iletinin  bütününü  ilgilendirir.  Eşdeğerliklerin                       çoğu dolayısıyla  kalıplaşmışlardır  ve kalıp,  atasözü, adsıl veya                      sıfatsıl bileşikler,  vb tümcesel bir listenin parçasını oluştururlar.                      Atasözleri genellikle  kusursuz eşdeğerlik örnekleri  sergilerler:                      “Like a bull  in a china shop”: “Comme un chien dans un jeu de                      quilles”; “Too many cooks spoil the broth”: “Deux patrons font                       chavirer la barque”. Kalıp sözler için de böyledir; öykünmemek                      gerekir;  bununla  birlikte  iki  dilin  sürekli  iletişim  içerisinde                      olduğu  iki  dilli  toplumlarda  bu gözlemlenen  bir şeydir. Ayrıca                       öykünmelerden  bazılarının,  anılan  durumun  yeni  olması  ve                      yabancı  dile  uyum  sağlayabilir  olması  halinde,  diğer  dil                      tarafından kabul edilmesiyle  sonuçlandığı  olur. Fakat çevirmen                      kusursuz  bir  düzene  sahip  olan  bir  dile  bu  öykünmelerin                      sokulmasının  yarattığı  sorumluluğun  bilincinde  olmalıdır.”                       (Vinay-Darbelnet, 1958: 52)                       Uyarlama (Fr. L’adaptation)                              “Bu yedinci  yöntemle,  çevirinin  en uç noktasına ulaşmış                      bulunuyoruz;  iletinin  gönderme yaptığı  durumun  varış dilinde                      var olmadığı  durumlarda  uygulanmakta  olup  eşdeğer olduğu                      değerlendirilen  başka bir  duruma  göre yeniden  oluşturulması                      gerekmektedir. Dolayısıyla  eşdeğerliğin  özel bir durumu,  yani                       durumsal eşdeğerliktir.  Bir örnek vermek gerekirse, kültürel bir                      davranış olarak kızını  dudaklarından  öpen bir  İngiliz  babanın                      davranışı  Fransızca metinde aynı  şekilde verilemeyebilir.  “He                      kissed his  daughter on the mouth” tümcesini  “Il  embrassa sa                       fille  sur la bouche” biçiminde  çevirmek, uzun  bir yolculuktan                      evine  dönen  iyi  aile  babası  söz  konusuyken  çıkış  dilinde                      olmayan  bir  öğeyi  varış  diline  sokmak  olacaktır.  Durum  şu                      şekilde çözülebilir:  “Il serra tendrement sa fille dans ses bras”.                                                                                                            91","Çeviri Kuramları                                Son  olarak,  aynı  tümce  içerisinde,  bu  yöntemlerden                       birçoğuna  başvurulabildiğini  ve bazı  çevirilerin  tanımlanması                      güç bir  teknikler  kümesini  yansıttığı  olur. Örneğin,  “private”i                      “Défence d’entrer” şeklinde  çevirmek aynı  zamanda  hem  bir                      dönüştürüm,  hem bir değiştirim,  hem de bir eşdeğerlik olabilir.                       Bu  bir  dönüştürümdür,  çünkü  “private”  adsıl  bir  bileşikle                      çevrilmektedir;  bir  değiştirimdir  çünkü  bir  tespitten  uyarıya                      geçilmektedir (We faint / Prenez garde à la peinture); son olarak                      eşdeğerliktir  çünkü  çeviri,  yapıdan  geçilmeksizin  duruma                      bakılarak elde edilmiştir.”  (Vinay, Darbelnet, 1958: 52-53)                              İki  araştırmacı  çevirinin  kurallarını  belirleyenin  diller                      olduğu  (bire bir  çeviride  olduğu  gibi,  sözcükler  değişir  fakat                      sözdizim  ve  anlam  aynı  kalır)  durumlar  ile  çevirmenin                       sözlüksel,  sözdizimsel  ve  kültürel  değişikliklere  başvurmak                      zorunda  olduğu  daha  karmaşık  durumlar  arasında  ayrım                      yapmaktadırlar.  Vinay  ve  Darbelnet’ye  göre,  kimi  çeviri                      birimleri  için, çıkış dili ile varış dili  arasında bir uyuşma bulmak                      mümkündür;  diğerleri  için  iki  dil  dizgesi  arasındaki mesafeyi                       azaltacak değişiklikler  yapılmalıdır  (Morini,  2007: 63-65).                             Kanadalı  yazarların  “karşılaştırmalı  biçembilim”                      yaklaşımının güçlü ve zayıf yanları:                              “Karşılaştırmalı       biçembilimin”         çeviribilime       birçok                      olumlu  öğe kazandırdığını  kabul etmek gerekir:                             1)  Girişim  her şeyden önce çeviri araştırmasına bilimsel                                  bir  nitelik  kazandırma,  çeviri  sürecini  ve sonucunu                                  açıklayabilecek  bir kuramsal model bulma  çabasıdır.                                   Bu  nokta,  dönemin  diğer  dilbilimsel  yaklaşım  ve                                  kuramları için de ortak bir noktadır.                             2)  İki  dili  konu  alan karşıtsal araştırmanın  diğer  yararı                                  çevirmenin  (veya acemi çevirmenin)  iki  çalışma dili                                   arasındaki yapısal farklılıkları  böylece fark etmesinde                                  yatmaktadır;  bu  çalışma,  çeviribilim  öğrencilerinin                                  dilsel  bilgilerini  geliştirir,  ancak bunu  dil düzeyinde                                  (dilsel  dizge  düzeyinde)  yapabilir,  fakat  söz  (ister                                   yazılı  ister sözlü metin) düzeyinde  yapamaz.                                                                                                         92","Çeviri Kuramları                                3)  Karşılaştırmalı  araştırmalar  ayrıca,  belli  bir  dil                                   dizgesinin        yapısal      olarak       araştırılması       ve                                  betimlenmesine  o  dönemde  ilgi  göstermekte  olan                                  genel  dilbilim  için  önemli  bir  katkı  sağlamaktaydı.                                  Birçok  dil  çiftinin  araştırılmasına  bu  yöneliş  genel                                   dilbilimi,  özellikle  de  dil  evrenselleri konusundaki                                  araştırmaları zenginleştirebilmekteydi.                             4)  “Karşılaştırmalı  biçembilim”  ayrıca,  çeviri  üzerine                                  düşünce  geliştirme  olanağı  sağlayan  bir  üstdil                                  sağlamıştır. Bu, çevirmenlerin ve acemi çevirmenlerin                                   kendi çalışmaları  ve çalışmalarının  sonuçları  üzerine                                  kendi  düşüncelerini  geliştirmeleri  için  yararlıdır.                                  Üstdil  yalnızca  kuramsal  dalın  gelişmesi  için  değil,                                   aynı      zamanda        uygulamacı         çevirmenler         ile                                  çeviribilimcilerin          (kuramcılar)          yanı        sıra,                                  çeviribilimciler  ile  çeviribilim  öğrencileri  arasında                                  karşılıklı  iletişim  için de gereklidir.                             5)  Yedi  çeviri  yönteminin,  çevirinin  (son  ürün  olarak                                   çevirinin)  geriye dönük betimlenmesi  için son derece                                  yararlı  olduğu  görülmektedir.  Çevirmenin  yedi                                  yönteme  ilişkin  edilgin  bilgisi,  bunları  kendi  çeviri                                   etkinliğinde      kullanma  kapasitesini  artırmaktadır                                  (Çevrilmiş  bir  metinde  bu  yöntemleri  açıkça                                  gözlemleyebilen  ve adlandırabilen  çevirmen, bunların                                  varlığından  haberdar  olmayan  çevirmene  oranla,                                  uygulamada         bunlardan        olasılıkla     daha      fazla                                   yararlanma  eğiliminde  olacaktır).  Bu  yöntemler                                  (ödünçleme,  öykünme,  bire  bir  çeviri,  dönüştürüm,                                  değiştirim,  eşdeğerlik  ve  uyarlama)  günümüzde                                  özellikle  öğretici olmaları nedeniyle gereklidir.                              6)  Öte  yandan,  çeviri  yöntemlerinin  bilinmesi  hatayı                                  engelleyememektedir.  Kanadalı  yazarlar  Vinay  ve                                  Darbelnet,         kuramlarında          hata       sorunsalıyla                                  ilgilenmemekle              eleştirilebilirler.           Ayrıca,                                                                                                            93","Çeviri Kuramları                                     çevrilemezlik  (veya  sıfır  çeviri,  sıfır  eşdeğerlik)                                   konusunu da ele almamaktadırlar.                             7)  Vinay ve Darbelnet’nin “karşılaştırmalı  biçembilim”                                  yaklaşımları,  iki dilde  yazılmış  ve iki farklı kültürden                                  kaynaklanan  metinlerden  çok,  dizge  olarak  iki  dilin                                   karşılaştırılmasına  odaklanmaktadır.                             8)  “Karşılaştırmalı  biçembilim”in  eksik yönlerinden  biri                                  de seçilen tek bir eşdeğere yönelmiş olmasıdır.  Metin                                  bir  başka  okur  kitlesine  yönelik  olduğunda,  diğer                                  bağlamlarda  öngörülebilecek  olan  diğer  eşdeğerleri                                   yok sayarak bir çözümü öne çıkarmaktadır.                             9)  Marjinal  bir  biçimde  de  olsa,  kimi  zaman  kültürel                                  özgünlük  göz  önünde  bulunduruluyor  olsa  da,                                   “karşılaştırmalı  biçembilim”  kültür  araştırmasını                                  değil,  dil araştırmasını öne çıkarma eğilimindedir.                             Bağlı çeviri ile  özgür çeviri,  yabancılaştırıcı çeviri  ile                      budunmerkezli  çeviri  veya  yabancılaştırıcı  çeviri  ile                       doğallaştırıcı çeviri arasındaki  eski  tartışmaya  ilişkin  olarak                      Vinay ve Darbelnet daha çok yabancı kültürü  varış kültürüne                      uyarlayan çeviriyi başarılı çeviri olarak (açık açık söylemezler,                       örtük  olarak)  kabul  ederler.  Buna  karşılık,  atasözlerinin  ve                      deyimlerin  bire bir çevrilebileceğini  de reddetmezler (fakat bu                      durumlarda        uygulanabilecek          yöntemler       arasında  hem                      eşdeğerliği hem de uyarlamayı salık verirler) (Moya, 2010:  20-                       36).                             Jean-Paul Vinay (1910-1999) ve Jean Darbelnet (1904-                      1990)’nin  Stylistique comparée du français et  de  l’anglais                      (1958)  adlı  yapıtı,           (Robert  Larose’a  göre  Théories                       contemporaines  de  la  traduction,  Québec,  1989)  “çeviri                      araştırmalarının  en fazla etkilemiş”  yapıtlardan biridir.  Yapıtta                      Kanadalı       yazarlar      çeviribilimin        dilbilime      bağlanması                       gerektiğini belirtirken,  çeviri yaklaşımlarını  biçembilim,  retorik                      veya ruhbilim  gibi diğer dallardan da yararlanarak tamamlarlar.                             O  dönemde           karşılaştırmalı       yaklaşım       çeviribilim                       araştırmaları  alanında  büyük  çaplı  bir  yeniliktir,  çünkü  çeviri                                                                                                        94","Çeviri Kuramları                         yapmak  için  genel  ilkeler  önermektedir;  gerçek anlamda  bir                       “çeviri yöntemi” söz konusudur.                             Yazarların  amacı  “hem  dilsel  yapıya  hem  de  konuşan                      öznelerin  psikolojisine  dayanan  bir  çeviri  kuramı”  ortaya                      çıkarmaktır  (Vinay  ve Darbelnet, 1958:  26). Dolayısıyla  “bir                       dilden  ötekine  geçerken  aklın  bilinçli  veya  bilinçsiz  olarak                      izlediği  yolları  belirlemeye”  çalışmaktadırlar.  Örneklerden                      hareketle, çeviri yöntemlerini  ortaya çıkaran zihinsel,  toplumsal                      ve kültürel tutumları araştırmaya girişirler.                              Vinay  ve  Darbelnet  tarafından  tanımlanan  yedi  çeviri                      yöntemi  büyük  oranda  kabul  görmüştür,  fakat  çok  sayıda                      eleştirinin  de  konusu  olmuştur.  Örneğin,  Ladmiral  (1979),                       dolaylı  çeviri  yöntemleriyle  ilgili             olarak,  “eşdeğerliğin                      sözlükselleşmiş  değiştirimden  başka  bir  şey  olmadığını”,                      “eşdeğerlik  kavramının  aşırı  genel  bir  geçerliliğe  sahip                       olduğunu  ve  her  tür  çeviri  etkinliğini  niteleme  eğilimi                      gösterdiğini”  ve  son  olarak  “uyarlamanın  artık  bir  çeviri                       olmadığını”  belirtmektedir  (Guidère, 2010: 45).                       Kuramsal Dilbilimsel Çeviribilim – Georges Mounin                             Les  Problèmes théoriques de  la  traduction (1963)’da                      Georges Mounin (1910-1993) çeviri incelemesi için kavramsal                       çerçeve  olarak  dilbilimini  görmektedir.  Düşüncesinin  çıkış                      noktası çevirinin  “diller  arası bir temas, bir iki  dillilik  olgusu”                       olduğudur.  Birincil  kaygısı  alanın  bilimselliği  olup  bu  da onu                      dönemin  saplantılı  sorusu  olan  “Çeviri  işleminin  bilimsel                      incelemesi  dilbilimin  bir  dalı  mı  olmalı?”  sorusuna  götürür.                      Mounin  (1963  yılında  savunduğu)  doktora  tezinde  çevirinin                       genel sorunlarını  çağdaş dilbilim,  özellikle  de yapısalcı dilbilim                      çerçevesinde incelediğini  belirtmektedir. O dönemde dilbilimin                      insan bilimleri  arasındaki baskın bilim  dalı olduğunu bildiğimiz                       için  bu  durum  kolayca  anlaşılmaktadır.  Mounin  çeviri                      etkinliğinin  olabilirliği  ile  olanaksızlığına  ilişkin  soruların                                                                                                            95","Çeviri Kuramları                         ancak         dilbilim        çerçevesinde           aydınlatılabileceğine                       inanmaktaydı.                             Mounin’in  amacı aslında çeviribilimi  “bilim”  kategorisine                      sokmaktı  ve  bunu  yapabilmek  için  dilbilimden  geçmekten                       başka bir yol görmediği  için, çeviri için dilbilimin  bir dalı olma                      hakkını  talep etmekteydi.                             Bu çerçevede, Les Problèmes théoriques de la traduction                      kuramsal         dilbilime       ilişkin      ikili     ayrımlara        göre                      yapılandırılmıştır:                              1)  Dilbilim  ve çeviri                             2)  Dilsel engeller                             3)  Sözlükçe ve çeviri                              4)  Dünya görüşü ve çeviri                             5)  Uygarlıkların  çokluğu ve çeviri                             6)  Sözdizim  ve çeviri                             Bu  bakış  açısında  ilginç  olan,  çevirmene epeyce sorun                       çıkaran doğal dillerin  dildışı  gerçekliği  farklı  kesitlere ayırmış                      olmalarının  vurgulanmasıdır.  Mounin  bu  bağlamda,  diğer                      birçok örneğin yanı sıra,  İtalyancada ve Fransızcada “ekmek”i                       karşılamak  için  kullanılan  ve olasılıkla  diğer dillerde  karşılığı                      bulunmayan  sözcükleri örnek göstermektedir. Mounin  böylece                      “dilsel  görecelik”  adı  altında  bilinen,  Amerikalı  yazarlar                       Edward  Sapir  ve  Benjamin  Lee  Worf’un  dile  getirdiği                      düşünceler  ve  Humboldtçu  bakış  açısına  yaklaşır.  Dilsel                      göreceliğe  sıkı  sıkıya  bağlı  olan  çevrilemezlik  sorunu                       Mounin’in  düşüncelerinde  önemli  bir  yer tutmaktaydı,  fakat                      yanıtı  sakınımlıydı.  Ona  göre,  “çeviri  her  zaman  mümkün                      değildir…  Ancak belli  bir ölçüde ve belli  sınırlar çerçevesinde                      mümkündür,  fakat bu ölçüyü sonsuz ve mutlak  olarak sunmak                       yerine,  her  durumda  bu  ölçüyü  belirlemek  ve  bu  sınırları                      betimlemek  gerekir”  (Mounin,  1963’dan  aktaran  Guidère,                      2010: 46).                              Diğer  bir  yapıtta  (Linguistique  et  traduction,  1976)                      Mounin,  çevirinin bilimsel  olarak araştırılmasının  meşruluğunu                                                                                                          96","Çeviri Kuramları                         ortaya koymak üzere dönemin  dilbilim  kuramlarını  (Saussure,                       Bloomfield,  Harris, Hjelmslev) gözden geçirmektedir.                       Uygulamalı  Dilbilim  Alanı  Olarak  Çeviribilim  –  John                       Catford                             Uygulamalı dilbilim  dil üzerine genel kuramlardan çok dil                      uygulamalarıyla  ilgilenen  bir  dilbilim  alanıdır.  Çeviri,  uzun                      süre, uygulamalı  dilbilimin  ayrıcalıklı  bir araştırma alanı olarak                      algılanmıştır.  Bu  yaklaşımın  örneği  John  Catford  (1917-                       2009)’un A Linguistic Theory of Translation (1965) adlı,  Essay                      in  Applied Linguistics (Essai  de  linguistique  appliquée)  alt                      başlığını     taşıyan  kitabıdır.        Catford  her  tür  çeviriye                       uygulanabilecek  yeterince genel  bir  kuramı  geliştirmek  üzere                      “çevirinin  ne  olduğunun  araştırılması”na  yoğunlaşma  isteğini                      dile  getirir.  Catford “çeviri  süreçlerini”  uygulamalı  dilbilime                      başvurarak  incelemek  istemektedir,  fakat  aynı  zamanda                       çeviribilimin  karşılaştırmalı  dilbilime  bağlanması  gerektiğini                      düşünmektedir,  çünkü çeviri kuramı diller  arasındaki ilişkilerle                      ilgilenmektedir       (Guidère,  2010:  47).  Catford  kuşkusuz                       karşılaştırmalı  dilbilimin  birçok  fikrinden  etkilenmişti,  zira                      Stylistique  comparée  du  français  et  de  l’anglais’nin                      yayımlanmasından  birkaç  yıl  sonra, farklı  bir  terimceyle,  iki                      Kanadalı dilbilimcinin  fikirlerini  ele almış  ve biçimsel denklik                       ve metinsel eşdeğerlik  arasında bir ayrım yapmıştır. Biçimsel                      denklik  tek tek çeviri  birimlerinden  çok bütün  dizgeye  ilişkin                      bir  olgu  olup  söz düzeyinden  çok,  (Saussure’cü anlamda)  dil                      düzeyine  aittir.  Biçimsel  denk varış dilinin  herhangi  bir ulamı                       olabilir  (birim,  tür, yapı).  Catford’a göre, metinsel  eşdeğerlik                      sözcüğü  sözcüğüne  veya  yapısı  yapısına  çevirinin  biçimsel                      denkliğiyle  neredeyse  hiçbir  zaman  gerçekleşemez.  Bu,                       gerçekliğin dillere göre gerek sözlüksel,  gerekse de sözdizimsel                      düzeyde  farklı  kesitlenmesinden  ileri  gelmektedir  (Oseki-                      Dépré, 2011: 58-59; Morini,  2007: 63-65).                              Catford’un dilbilimsel  yönelimi  çeviriyi  dilsel  bir  işlem,                      genel dil kuramının  özel bir durumu olarak görmesinde kendini                                                                                                        97","Çeviri Kuramları                         göstermektedir         (Guidère,       2010:      47).     “Çeviri      şöyle                       tanımlanabilir:  Bir  dildeki  metinsel  öğelerin  yerine  diğer  bir                      dildeki  eşdeğer öğelerin  konması” (Catford, 1965’ten  aktaran                      Nord, 2008:  18).                        İletişimsel Dilbilim Kaynaklı Çeviribilim – Cary, Jakobson,                      Nida                             1950’li  ve  60’lı  yıllarda,  çeviribilimin  70’li  yıllardaki                       doğuşunu  hazırlayan  üniversiter  yaklaşımın  doğmakta olduğu                      bir dönemde, konuyla  ilgili  Fransız düşüncesi, asıl adı Cyrille                      Znosko Borowsky olan,  1966’da bir uçak kazasında hayatını                       kaybeden,  militan  çevirmen,  Rus asıllı  yazar  Edmond Cary                      (1912-1966)’den  büyük  ölçüde  etkilenmiştir.  Edmond  Cary,                      hayranı olduğu  Valéry Larbaud’dan hemen sonra, çeviri tarihi                      adı verilen dalın kurucusu olmuştur. Cenevre Ekolü’nün tarihçi                       yöneticisi  Stelling-Michaud  kendisine  Cenevre  Üniversitesi                      yayınlarının  kapısını  açmıştır. Böylece Cary La traduction dans                      le monde moderne (1956), ardından da Les grands traducteurs                      français (1963) adlı  yapıtlarını  yayımlamıştır.  Tarihsel  bakış                       açısının  ötesinde, Cary her yönüyle  bir çeviri kuramı önerir. O                      dönemde  var  olan,  baskın  dilbilimsel  kuramları  bir  kenara                      bırakıp  daha  ileride  “ürün  odaklı  iletişimsel  kuram”  olarak                      nitelendirilecek  bir kuram geliştirir.  Kendisine göre, çeviri bir                       bilim  değil,  bir iletişim  dalıdır,  bir sanattır; dolayısıyla  çeviriyi                      dilbilimcilerin  “bilimi”nin  karşısına  konumlandırır  (Bocquet,                      2008: 77).                              Cary  metinlerin,  iletilerin  ve  çevirmenin  işiyle  ilişkili                      zorunlulukların  bir  sınıflamasının  yanı  sıra  çevirmenleri                      yaptıkları  iş  üzerine  düşünmeye  çağıran  birçok  soru  ileri                      sürüyordu:  “Ne  çeviriyorsunuz?  Nerede  ve  ne  zaman                       çeviriyorsunuz?  Kimin  için  çeviriyorsunuz?”  Cary  böylece                      çevirmenleri  klasik  bir  roman  ile  polisiye  bir  romanın  aynı                      şekilde  çevrilemeyeceği  sonucuna  götürmek  istiyordu.  “Her                      ülke, çeşitli  sözcükler, sözcük ulamları,  sözdizimler  karşısında                       aynı  tutuma  sahip  değildir.  Eğer  çevirmen  uzmanların                                                                                                        98","Çeviri Kuramları                         kullanımına  sunmak  üzere eleştirel  bir  yayın  yapmaya davet                       edilirse, ticari bir yayın için olandan çok ötede bir bakış açısıyla                      çalışacaktır” (Boucquet, 2008:  77-78).                             Bir dizi  radyo programına dayanan ve Michel  Ballard’ın                       1985’te  yayımladığı  Que  faut-il  traduire?  adlı  yapıtında,                      “Çeviri dilsel bir işleme indirgenemez,  […] her tür kendine özel                      kurallara sahiptir. Eğer dilsel ölçütler bütün türlerde […] geçerli                      olsaydı,  belli  bir dildeki  metnin  diğer dile  çevirisi  her şeyden                       önce bu iki  dil arasında var olan ilişkilere  bağlı olurdu” (Cary,                      1985: 49).                             Cary’nin,  çeviriyi  eksene  alan  düşüncesi  ile  uzmanlık                       çevirisine  yönelen  Cenevre  Okulu’nun  seçimi  arasındaki                      yakınlık  kolayca  anlaşılmaktadır.  Cenevre  Okulu’nun  çeviri                      eğitimi  yöntemi  esas  olarak  öğreneni  hedef  dilinin  (kendi                      anadilinin)  uzmanlık  söylemini,  yanı sıra yabancı dildeki  iletiyi                       alımlama yapısını  yaratan ve bunun yeniden ifade edilmesi için                      gereken  araçları  sağlayan  bilişsel  artalanı  özümsemeye                      götürmeyi hedefleyen bir yöntemdi (Bocquet, 2008: 77-78).                               Rus düşünür  Roman Jakobson (1896-1982) dilin, şiirin                      ve  sanatın  yapısal  çözümlemesinin  ilk  temellerini  ortaya                      koyarak XX. yüzyıl  dilbilimini  en fazla etkilemiş düşünürlerden                      olmuştur.                              Yahudi  bir  ailenin  çocuğu  olarak  Rusya’da doğmuştur.                      Daha öğrenim  yıllarında,  Moskova dilbilim  çevresinin  seçkin                       üyelerinden  biri  haline  gelir ve sanatsal ve şiirsel  avant-garde                      yaşama  katılır.  Dönemin  dilbilim  anlayışı,  özünde  yeni                      dilbilgisi  yanlılarının  dönemi olup, dili incelemenin tek bilimsel                      yanının  sözcüklerin  tarihini  ve artsüremli gelişimini  incelemek                       olduğunu  ileri  sürmektedir.  Ferdinand  de  Saussure’ün                      çalışmalarını  tanıma fırsatı bulmuş  olan Jakobson dil yapısının                      iletişim  kurmaya nasıl olanak sağladığına odaklanır.                              Jakobson  1920  yılında  doktorasına  devam  etmek üzere                      (Rusya’daki  siyasal  karışıklıkların  ardından)  Prag’a  gider.                      1926’da  Nikolaï           Troubetzkoï,       Vilém  Mathésius,  Jan                                                                                                        99","Çeviri Kuramları                         Mukarovsky ve diğer birkaç kişiyle birlikte  Prag Okulunu (Prag                       dilbilim  çevresi) kurar. Sesbilgisi  üzerine  yaptığı  çok  sayıda                      çalışması  dilin  yapısı  ve  işlevi  konusundaki  çalışmalarını                      sürdürmesine katkı yapar.                              İkinci     Dünya  Savaşının            başlamasıyla        İskandinav                      ülkelerine  gitmek  üzere  Prag’dan  ayrılır.  Savaşın  sürmesi                      üzerine,  New York’a kaçar ve savaş sırasında  Avrupa’yı terk                       etmiş olan entelektüellerden oluşan geniş topluluğa katılır. 1940                      yılının  ağustos ayında  özgür  Fransa’ya destek vermek üzere                      kurulan bir komiteye üye olur. Bir tür “Fransızca eğitim yapılan                       sürgünler       üniversitesi”       tarzındaki      açık      yüksekokulda                      yapısalcılığa  büyük destek sağlayacak olan Claude-Lévi Strauss                      ile karşılaşır.                             Leonard Bloomfield  gibi  birçok  Amerikalı  dilbilimci  ve                       antropolog  ile de tanışır.                             Jakobson 1949 yılında  Harvard Üniversitesinde  çalışmaya                      başlar, yaşamının sonuna dek de orada dersler verir. 1960’ların                      başında dili  daha geniş açıdan inceleyen çalışmalara yönelir ve                       iletişim  bilimlerinin  tamamı üzerine yayınlar  yapmaya başlar.                      Bunlar  arasında  ünlü  “Jakobson  şeması”  da  yer  almaktadır.                      Jakobson,  Karl Bühler’in,  günümüzde  de modern felsefenin                      bir parçasını oluşturan Sprachtheorie (1934) adlı eserinden yola                       çıkar.       Olgubilimsel           felsefeden        (fr.      philosophie                      phénoménologique)  esinlenen  Bühler,  dilsel  göstergenin,  her                      biri  iletişim  sırasında  var olan  üç kurucudan biriyle  kurduğu                       etkin ilişkiden  kaynaklanan üç işlevini  içeren bir şema geliştirir:                      temsil  (Jakobson’da  göndergesel),  ifade  ve  çağrı  işlevlerini                      tanımlar.  Dilsel  gösterge  ete  kemiğe  büründürdüğü  dışsal                      gerçeklikle  ilişkisinde  temsil,  konuşucuyla  ilişkisinde  ifade ve                       iletiyi  algılayanla  ilişkisinde  çağrı  işlevi  yerine  getirir                      (Mukarovsky, 2007: 76). Yazın kuramcısı ve estetik hocası olan                      Jan Mukarovsky ise estetik işlevi”i  eklemiştir  (Bkz. Basnicka                       pojmenovani a esteticka funkce jazyka, 1936 başlıklı makalesi).                      Prag üniversitesinde  (1910-1915)  Çek ve Fransız  filolojisi  ile                      estetik  okumuş  olan  Jan  Mukarovsky  (1891-1975) 1926                                                                                                       100","Çeviri Kuramları                         yılında  Prag  Dilbilim  Çevresinin  üyesi,  Bratislava  J.  A.                       Komensky  Üniversitesinde               (1931-1937)         yazın     estetiği                      uzmanlığına  sahip  doçent  ve  Prag  Charles  Üniversitesi’nde                      estetik  profesörü  (1938-1969)  olmuş;  1948-1953  yılları                       arasında  Prag  Charles  Üniversitesi  rektörlüğü  yapmıştır.                      Denemelerinde sanat yapıtlarının  (özellikle  yazınsal  olanların)                      biçimsel  ve  anlamsal  özelliklerinin  yapısal  çözümlemesini                       geliştirmiştir.  Çek estetik geleneğinden  (Josef Durdik,  Otakar                      Zich,  Otakar Hosinsky,  F. X.  Salda)  hareket  etmiş  olmasına                      karşın  olgubilimsel  felsefeden ve  Rus  biçimciliğinden  (XX.                      yüzyılın  ilk  otuz  yılında  etkili  olmuş  olan  akım)  de                       etkilenmiştir.      Mukařovský  estetik  bir  etki  yaratabilme                      kapasitesi  olarak  gördüğü  sanat yapıtının  özgüllüğüne  vurgu                      yapmaktaydı.  Bir  yapıt  estetik  işlevi  eserin  içerdiği  diğer                       işlevlere  üstün  geldiği  anda sanat yapıtı  haline  gelmektedir.                      Estetik  işlev  alıcının  dikkatini  göstergenin  kendisi  (dilsel)  ve                      yapılanışı       üzerine       çeken       işlevdir.      Mukařovský’nin                       anlayışındaki  sorunlu yön estetik işlevin  iletişim  durumunda var                      olan  (kendisinin  uygulayımsal  işlev  olarak adlandırdığı)  diğer                      üç işleve karşıt konumda bulunuyor  olmasıdır.  Mukařovský bu                      görüşlerini      1936’daki        Kopenhag         uluslararası      dilbilim                       kurultayında,       genel  işlev  kuramı  ile  Bühler’in  dilsel                      göstergesinin  işlevleri  arasında  ilişki  kurmayı  hedefleyen                      konuşmasında  sunmuştur. Mukařovský bir  sanat yapıtını,  tüm                       parçaların  içeriğin  ve  genel  estetik  etkinin  oluşumuna  katkı                      yaptıkları  devingen  bir  yapı  olarak görmektedir.  Mukařovský                      ayrıca bir sanat yapıtı  (yazın yapıtı)  ile insan etkinliğinin  diğer                      alanları arasındaki ilişki  üzerine de kafa yorar. “Estetik norm”                       ile “estetik işlev” terimlerini  ortaya atar. Mukařovský’ye göre,                      norm ortak bilinçte  var olan  üst düzey  yapıların  temel birimi                      iken,  estetik  norm  diğer  normların  (dilsel,  konusal,  estetik)                       yeniden düzenlenmesi,  yeniden değerlendirilmesidir.  Her sanat                      yapıtı  geçerli  normları  kısmen  gözden  geçirir,  bu  da  sanat                      yapıtlarının  içsel gelişimine  olanak sağlar. Jean Mukařovský’yi                                                                                                         101","Çeviri Kuramları                         yapısal  betimsel  çeviribilimcilerin  öncülerinden  biri  olarak                       değerlendirebiliriz  (Daha  ilerideki  çoğul  dizge  kuramına                      bakınız).                             İletişim  durumunda devreye giren altı etkenden hareketle                       ortaya  çıkarılmış  olan  dil  göstergesinin  altı  işlevini  içeren                      Jakobson’un  iletişim  şeması,  Karlh  Bühler’in  şeması  ile  dil                      göstergesinin  estetik  işlevine  ilişkin  Juan  Mukarovsky’nin                      (Mukarovsky,  2007:  74-81,  569)  düşüncesinin  (Jakobson’da                      şiirsel işlev olmuştur) geliştirilmiş  halidir.                                           Jakobson’un sözel iletişim şeması                                                        BAĞLAM                                                    (göndergesel işlev)                        VERİCİ                            İLETİ              ALICI                        (anlatım işlevi)              (şiirsel işlev)        (çağrı işlevi)                                                         KANAL                                                       (ilişki  işlevi)                                                          DÜZGÜ                                                     (üstdilsel işlev)                               Şema  altı  etken  içermektedir.  Verici  alıcıya  bir  ileti                      gönderir.  İletinin  anlaşılabilmesi    için,  Jakobson’un  aynı                      zamanda gönderge olarak da adlandırdığı  bir bağlam gereklidir.                      Bu  bağlam  sözel  veya  sözelleştirilmeye  elverişli  ve  alıcı                      tarafından anlaşılır  olmalıdır.  İleti, verici ile alıcı arasında ortak                       bir düzgü ve son olarak, bir temas, yani verici ile alıcı arasında                      iletişimi  başlatmayı ve sürdürmeyi  sağlamak üzere fiziksel  bir                      oluk  ve  ruhsal  bir  bağlantıyı  gerektirir.  Jakobson  bu  altı                      etkenden her birine bir dilsel işlev yükler:                              1.   göndergesel ve düzanlamsal işlev dilin  başlıca işlevi                                    olup bir ileti veya bilgi  iletmeye dayanmaktadır;                             2.   anlatım  işlevi  vericiye  ait  bir  işlev  olup  verici  bu                                    yolla     duygularını        veya      heyecanlarını        dışa                                     vurmaktadır;                                                                                                          102","Çeviri Kuramları                                3.   duyuşsal veya çağrı işlevi  alıcı  ile  ilgili  olup  alıcıyı                                     belli  bir  tutum  benimsemeye zorlayan  dilsel  işlevi                                    ifade etmektedir;                             4.   sürdürme işlevi sözel iletişim  sürecinde fiziksel  veya                                    ruhsal  bağı  kurmayı  ve  sürdürmeyi  hedefleyen                                     işlevdir;                             5.   şiirsel işlev, yalnızca şiir veya yazınla sınırlı  olmayıp                                    gerek biçim  gerekse anlam olarak iletiye yönelik  bir                                    işlevdir;                             6.   üstdilsel  işlev dili  düzgüye ilişkin  çözümleme  veya                                     açıklamalar (dilbilgisi  kitapları,  sözlükler,  uzmanlık                                    sözlükleri,  vb)  için  kullanma  işlevine  karşılık                                    gelmektedir.                              Bununla birlikte  Jakobson “tek bir işlev yerine getiren bir                      ileti bulmanın  zor olacağını” kabul etmektedir (Jakobson, 1963:                      213-214). Örneğin şiirsel  işlev, şiirin  tek işlevi  değildir.  Şiirde                      baskın  olan  bu  işlev  diğer  sözel  eylemlerde  ikincil  düzeye                      düşmektedir (Jacobson, 1963 : 212-220,  La poétique bölümü).                              Dile bu şekilde işlevsel yaklaşmak, metin türlerine dayalı                      olanlar,  skopos  kuramı,  söylemin,  dil  düzeyinin  ve türlerinin                      çözümlemesine  dayalı  yaklaşımlar  gibi  işlevsel  ve  kültürel                       çeviri kuramlarının  doğuşunun yolunu açmıştır.                             “Aspects linguistiques  de la traduction” adlı denemesinde                      (In R. A. Brower : On Translation, 1959, s. 232-239, Fransızca                      çeviri tarihi 1963, yeniden yayın tarihi 2003), Jakobson üç olası                      çeviri türünden söz etmektedir:                              1/   dilsel      göstergelerin        aynı     dilin     göstergeleri                                    aracılığıyla  yeniden yorumlanmasına dayanan” diliçi                                    çeviri veya yeniden tasarım,                             2/   “dil  göstergelerinin  bir  başka dilin  göstergeleriyle                                     yorumlanmasına  dayanan” diller arası veya gerçek                                    anlamda çeviri;                             3/   “dil      göstergelerinin       dilsel    olmayan  gösterge                                    dizgeleriyle  yorumlanmasına  dayanan”  (Jakobson,                                     2003:      79)     göstergeler  arası  çeviri              veya                                                                                                        103","Çeviri Kuramları                                       başkalaştırma.  Çeviri  Rus  dilbilimci  tarafından                                     şöyle  görülmektedir:  “Bir  dilden  ötekine  çeviri                                    yaparken, ayrı ayrı birimler  değil,  dillerden  birinde                                    yazılmış  olan bir ileti,  diğer bir dilin  iletileriyle  yer                                    değiştirmektedir”.  Bu  tür  çeviri  bir  tür  dolaylı                                     anlatımdır;  çevirmen başka bir kaynaktan alınmış bir                                    iletiyi  yeniden  düzgülemekte  ve  aktarmaktadır.                                    Dolayısıyla  çeviri  iki  farklı  düzgüde  yazılmış  iki                                    iletiyi  içermektedir.”  (Oseki-Dépré,  2011:  60)                                    Jakobson’un düşüncesi bu nedenle işlevsel  dilbilim                                     (Prag Okulu)  ve 1950-60  arasında gelişmekte  olan                                    iletişim  kuramı çerçevesine konumlanmaktadır.                             Roman Jakobson aynı denemenin ilerleyen  bölümlerinde                       “diller  açıklayabildikleri  bakımından  değil  de  açıklamak                      zorunda oldukları bakımından  farklılık  gösterirler” diye yazar                      (Jakobson,  2003:  84).  Eskimo  dilinde  “kar”a,  Arapçada                      “deve”ye karşılık  gelen  sözcük  sayısının  fazla  olması  bunun                      örneklerindendir  (Nergaard, 1995 : 19-21).                          Çeviri Bilimi – Eugene Nida (1914-2011)                             İki  dilbilgisi  kuramı,  alan  olarak  çevirinin  gelişimini                      anlamlı bir biçimde değiştirmiş olup çeviriyi her zaman belirgin                       bir  biçimde  etkilemeye  devam  etmektedirler.  Bunlar  Noam                      Chomsky’nin  Syntactic Structures (1957) ve  Aspects of the                      Theory of Syntax (1965) ve Eugene  Nida’nın  Message and                      Mission (1960) ve Toward a Science of Translating (1964) adlı                       kitapları  ile doruk noktasına ulaşmıştır.   Dilbilimin  onayladığı                      üretimsel dönüşümlü dilbilgisi,  deneyimi İncil çevirileri üzerine                      kurulu  olan  ve  ilk  kuramsal  düşünceleri  ellili  yıllarda                      yayınladığı  makalelerde  ve  ardından  Message and Mission                       (1960) adlı kitapta görülen Nida’nın çeviri bilimine  güvenilirlik                      ve  otorite  sağlamıştır.  Chomsky  Syntactic  Structures’daki                      kuramının  geçici  değişkesini  1957  yılında  Hollanda’da                      yayımlamış  olmasına  karşın,  Nida  Chomsky’nin  düzeltme                       nüshasına  (fr.  rédaction)  henüz  adını  vermeden  önce  kendi                                                                                                       104","Çeviri Kuramları                         kuramının  geliştirildiğini  ileri  sürmekteydi.  A Framework for                       the Analysis and Evaluation of Theories of Translation (1976)                      başlıklı  makalesinde  şöyle  yazar:  “Üretimsel  dönüşümlü                      dilbilgisinin  Chomsky tarafından geliştirilmesinden  önce, Nida                      yorumun (fr. exégèse) bazı sorunlarıyla  başa çıkabilmek  üzere                       derin  yapı  üzerine  kurulu  bir  yaklaşım  benimsemişti.  A New                      Methodology in  Biblical  Exegesis  (1952)  başlıklı  makalede                      temel öğeleri  nesneler, olaylar, soyutlamalar ve ilişki terimleri                      olan daha alt bir düzeye taşımak üzere karmaşık yüzey yapıların                      dönüşümünü  yayımlamıştı.”  Bununla  birlikte,  Nida  hiç                       kuşkusuz          Chomsky’nin            Syntactic        Structures’ından                      etkilenmiştir  ve kuramı dönüşümsel kurallar veya Chomsky’nin                      terminolojisi  sayesinde sağlam bir temele oturmuştur (Gentzler,                       2010: 52).                             Chomsky’nin  kuramı  üç  düzeyli  bir  kavramlaştırmaya                      dayanır:                             1)   “tümce yapısı için kurallar”dan oluşan temel bileşen                                    (taban bileşeni)                              2)   dönüşüm kuralları aracılığıyla  değiştirilen  derin yapı                             3)   yüzey yapı                             Nida Chomsky’nin modelini,  kendi yöntemine bilimsel  bir                       nitelik  kazandırmak  üzere  almış,  fakat yalnızca  iki  aşamasını                      benimsemek suretiyle basitleştirmiştir  (Gentzler, 2010 : 54)                             İki  kuram  farklı  amaçlarla  birbirine  koşut  olarak                      gelişmekteydi,  fakat birçok ortak noktaları bulunmaktaydı:  Her                      ikisi  de belli  bir dilde  somut yansımalarından  bağımsız  olarak                       var olan  derin,  bağdaşık ve özdeş (fr. unitaire)  bir  kendiliğin                      varlığını      kabul      etmekteydiler.       Birçoğu        Chomsky’den                      esinlenilmiş  olan  merkez, çekirdek,  derin  yapı,  öz,  bilinç  (fr.                      esprit) Nida’nın  kullandığı  terimlerdir.  Chomsky’nin  dilbilimi                       bilincin  yapılarını  araştırırken,  Nida  tüm  dillerde  ortak  olan                      derin  yapıları  öne çıkarmaktaydı  ve kendilikleri  farklı  dillere                      dönüştürmenin  yollarını  buluyordu.                             Nida’nın  çeviri  bilimine  etkisi  büyük  olmuştur,  çünkü                       yöntemi  Almanya’da  ve  ABD’de  üniversitelerde  çeviri                                                                                                        105","Çeviri Kuramları                         derslerinde  öğretilmekteydi.  Almanya’da  kuramsal  olduğu                       kadar uygulama düzeyinde de çeviri eğitimine  damga vuran bir                      yöntem haline gelmiştir  (Gentzler, 2010: 55).                             Çevirmenlerin,  üzerinde çalışılacak en iyi metinlere sahip                      olmaları  gerektiğinin  bilincinde  olan Nida Yunanca Yeni Ahit                       ile  İbranice  Eski  Ahit’e  ilişkin  önemli  projeler  yürütür.  Bu                      projeler  artık  İncilcilerin  ve çevirmenlerin  kullandığı  Yunanca                      metnin ana baskısı olan Evrensel İncil Birliği’nin  Yunanca Yeni                      Ahit’ini  ve  İbranice  Eski  Ahit  Metni  Projesi’nin  ortaya                      çıkarmıştır.  Dilbilimden,          kültür  çalışmalarından,  iletişim                       bilimlerinden  ve ruhbilimden  kavramlar  alan Eugene Nida  o                      dönemde  “dinamik  eşdeğerlik”  olarak  adlandırdığı  uygulama                      tabanlı  bir  çeviri  yaklaşımı  geliştirmiştir.  Yaklaşımın  amacı                       çeviriyi  açık ve olabildiğince  anlaşılır  kılmaktı.                             Nida  çeviribilim  alanı  (Translation  Studies;  Çeviri                      Araştırmaları)  üzerine  belirleyici  bir  etki  yapmıştır.  İncil                      çevirmeni  ve  İbraniceye  ve  Yunancaya  dil  ailesi  ve  kültür                      bakımından  çok  uzak  dillere  İncil’in  çevilmesine  ilişkin                       uygulama  sorunlarıyla  uğraşan  dilbilimci  olarak  tanınır.                      Toward a  Science of Translating (1964)  ve  Linguistics and                      Ethnologiy in Translation-Problems (1964) adlı denemelerinde,                       özellikle  İncil  çevirisi  sırasında  karşılaşılabilecek  dilsel                      sorunları  ele almaktadır,  fakat bu güçlükler  çoğunlukla  yakın                      doğu İncil toplumundaki  ve Kamerun ve Kongo gibi  günümüz                      Afrika toplumlarındaki  çeşitli dildışı  bağlamlara (farklı kültürel                      olgulara)  ilişkin  güçlüklerdir.  Öte yandan Nida tarafından dile                       getirilen  “çevirmenin  yalnızca  özgün metinde örtük olarak yer                      alan bilgileri  açığa çıkarması gereken durumlar  bulunduğu”na                      yönelik  düşünceyi genellemenin  zor olduğu görülmektedir.                             İncil  çevirisi  üzerine  yazdığı  Toward  a  Science  of                       Translating  (1964)  adlı  temel  denemesinde  Nida  biçimsel                      eşdeğerlik ile dinamik eşdeğerlik gibi iki  temel kavram ortaya                      atar. İletişimsel  anlam  kavramına  öncelikli  bir  önem  verdiği                      açıktır, dolayısıyla  amaç hangi (erek) dilde olursa olsun açık ve                       anlaşılır  bir ileti  yaratmaktır. “Çevirmek çıkış  dilindeki  iletiye                                                                                                        106","Çeviri Kuramları                         varış  dilinde  önce  gösteren  olarak,  ardından  da  biçem                       bakımından  en yakın doğal eşdeğeri üretmek demektir” (1964:                      121’den aktaran Nergaard, 1995: 29).                             Gördüğümüz  gibi,  Nida’nın  çalışması  İncil  çevirisi                      çerçevesinde  gelişmekteydi  ve  başlangıçta  kuramdan  çok                       uygulamaya yönelikti.  Toward a Science of Translating her ne                      kadar ilahiyat,  “dinsel  görev bilimi”  (fr. missiologie)  alanına ait                      idiyse  ve bu çerçevede uygulamaya yönelik  bir kılavuz  idiyse                      de, örnek sayısının  çokluğu  sayesinde, bir  başka alanda, yani                      çeviri alanında da büyük bir etki yaratıyordu. Böylece Toward                       a Science of Translating adlı eseri yalnızca İncil çevirisi için                      değil, genel çeviri kuramı açısından da bir İncil haline gelmiştir                      (Gentzler, 2010: 53).                              İncil  çevirisi  diğer herhangi bir çeviri türünden daha çok                      dil  konusunda  veriler  sağlamıştır;  dolayısıyla  daha  eski  bir                      tarihe sahip olup birbirine  çok uzak kültürlere ait daha geniş bir                      kitleyi  etkilemiş  ve diğer herhangi bir çeviri etkinliğinden  daha                      fazla  köken  bakımından  farklı  çevirmenlere  iş  olanağı                       sağlamıştır.  İncil  çevirisi  ayrıca  yazın  ve  dilbilim  açısından                      ilginçtir,  çünkü  metnin  içerisinde  şiir  ve  düzyazı  türünde                      parçalar, anlatı  ve karşılıklı  konuşma  bölümleri,  meseller  ve                       yasalar  bulunmaktadır.  Örneklerin  miktarı  ve  çevirmene                      sunduğu  olanakların  sayıca yüksek  olması  onu  çeviri  üzerine                      her tür incelemenin  temel bileşeni  haline  getirmiştir  (Gentler,                      2010:      52-55).  Nida  tarafından  bir                çeviri  biliminin                      geliştirilmesinde  XIX. yüzyıl  İngiliz  klasiklerinin  alışılagelmiş                       çeviri  yaklaşımına  karşı  duyduğu  kişisel  tepki  belirleyici                      olmuştur.  Bunlar  teknik  kesinliği  (fr.  précision),  gösterenin                      biçimini  ve bire bir taklidini  öne çıkarmaktaydı. Nida’ya göre,                      İngiliz  dilindeki  bu  eğilimin  başlıca  temsilcisi  Matthew                       Arnold’ydu.  Çeviri  yöntemi  Nida  tarafından  aşırı  akademik,                      okura  tepeden  bakan  ve  okurun  çıkış  kültürü  konusunda                      bilgilenmesini  bekleyen  bir  yöntem  olarak  görülmekteydi.                      Nida’ya göre, Arnold’nun  bire bir anlama bağlılığı  XX. yy’ın                       başlarında  İncil  çevirisini  olumsuz  etkilemişti.  Örnek olarak,                                                                                                        107","Çeviri Kuramları                         ilahiyatçılar  tarafından  beğenilmesine  karşın,  geniş  kitleler                       üzerine  etki  yapmamış  olan  American  Standard  Version                      çevirisini  göstermektedir.  “İncil’in  bu  değişkesinin  sözleri                      olasılıkla  İngilizcedir,  ama dilbilgisi  öyle  değildir,  anlamı  da                      yoktur”  (1964,  20-21’den  aktaran Gentzler,  2010:  52)  diye                       devam  etmektedir. Nida’nın  Arnold’un  yöntemine  karşı  ileri                      sürdüğü kanıtlar kendi kişisel tercihleri, kamuoyunun görüşü ve                      değişik  toplumları          Hıristiyanlığa      geçirmeyi  hedefleyen                      projesinin  amacı çerçevesinde şekillenmiştir.  Tanrı  kelamının                      herkese açık olması  gerektiği  yönündeki  inanç üzerine kurulu                       olan  bu  amaç  Nida’nın  yaklaşımını                     İncil  çevirisine                      yöneltmekteydi  (Gentzler, 2010: 52).                             İncil  çevirisinin  hangisinde  olursa  olsun  çıkış  iletisinin                       büyük  kuramsal  önemi  nedeniyle  Nida’nın  kuramının  temel                      ilkesi  şu olmuştur:  “kültürlerin  ötesinde asıl  iletinin  ruhunun                      iletilmesi”.  İletinin  girdiği  biçim  göz  ardı  edilebilir,  ikincil                      niteliktedir,  yeter ki gösteren,  yani  ileti  açık olsun” (Gentzler,                      2010: 54).                              Nida’ya  göre,  İncil  çevirmeninin  görevi  yorumbilime                      değil, yoruma dayalı bir görevdir; işlevi bugünün okuruna İncile                      özgü  kültürü  değil,  bugünün  dünyası  için  iletinin  değerini                       aktarmaktır. Bu, Tanrı kelamının  herkese açık olması gerektiği                      anlamına  gelmektedir.  Nida’nın,  bir  metnin  birbirinden                      ayrılamayan,  fakat  olduğu  gibi  çevrilmesi  gereken  tek  bir                      kendilik  olan  “biçem” ve “gösterilen”  arasında yaptığı  ayrımı                      benimsemeyen Henri Meschonnic ile ters düştüğü nokta budur                       (Nergaard, Siri, 1995: 30).                             Henri      Meschonnic         (1973,      Poétique)  iki         çeviri                      uygulamasını  birbirine  karşıt  olarak  ortaya  koymaktadır:                      merkezden uzaklaştırma (fr. décentrement) ve eklemleme (fr.                       annexion). “Merkezden  uzaklaştırma  iki  dilde-kültürdeki  iki                      metin arasında var olan, dilsel  yapıya kadar uzanan metinsel bir                      ilişki  olup,  bu dilsel  yapı  metin  dizgesi  içindeki  bir  değerdir.                      Eklemleme  ise  sanki  çıkış  dilinin  metni  varış  dilinde                       yazılmışçasına,  kültür,  dönem,  dilsel  yapı  farklılıkları  göz                                                                                                        108","Çeviri Kuramları                         önünde  bulundurulmaksızın  bu  tür  bir  ilişkinin  kaldırılması,                       doğalın  yanılsamasıdır.”  Eklemlemenin  ilkesi  “berraklık                      yanılsaması”  üzerine  kurulmuş  olabilir.  Aynı  eklemleme                      Andoine  Berman  (1984)  tarafından  kültür  merkezli  çeviri                      olarak tanımlanmaktadır  (Nergaard, 1995: 31).                        Nida’nın Katkıları                             Eugene  Nida  anlamı,  işlevi,  okuru  (alıcıyı)  ve  metne                      yönelik  tepkisini  öne çıkarmıştır.  Nida’nın  kuramının  anahtar                      sözcükleri      şunlardır:      iletişim,    işlev,  iletişim       durumu,                       kültürlerarasılık,  metnin  edimbilimsel  durumu.  Bütün  bu                      nedenlerden         dolayı      Nida’nın       Alman        çeviribiliminin                      (Übersetzungswissenschaft) doğuşunda  ve  temsilcileri  (Otto                       Kade, Albrecht Neubert, Gert Jäger, Wolfram Wills,  Katharina                      Reiss, Werner Koller ve diğerleri)  üzerinde etkisi olmuştur.                             Eugene Nida ile  Charles Taber (1969) bir metnin  birçok                      doğru çevirisinin  olabileceğini  kabul ederler.                             Nida ortalama okura yönelir:  Ortalama okurun  çevirinin                       anlamını  kavramasını  ister. Onun kavrayışında  öncelikli  olan                      çevirinin  “işleyebiliyor”  olmasıdır:  Çeviri,  asıl  metnin  okuru                      üzerine  yaptığı  etkinin  aynısını  kendi  okuru  üzerinde                       yaratabilmelidir.  Başarılı çevirinin  değerlendirilmesi  için kesin                      ölçüt  okurun  tepkisidir.  Metnin  anlamı  biçimden  önce gelir                      (Nida’nın edimbilimsel  yaklaşımı).                             Daha  yakın  dönemde  (1996)  Nida’nın  toplumbilimsel                      dönüşümü  gerçekleşir:  Çevirilerin  algılanışının  toplumbilimi                       üzerine  vurgu  yapar. Kültürel  farklılıkların  çevirmene  dilsel                      farklılıklardan  daha fazla  sorun  yarattığını  fark  eder,  bunlar                      daha büyük bir gerilim  yaratmaktadır (Moya, 2010: 67).                             Nida  ayrıca  Chomsky’nin  dile  uyguladığı  düşünceleri                       çeviriye uygulamıştır.                             Teknik metinlerde benimsenen uygulamayı İncil çevirileri                      için kullanmıştır:  Tüm okurların / tüm inananların İncillerde yer                      alan  iletiyi  anlamalarını  istemiştir.  (Bu,  her  çeviride,  her                       kuramda  ve her çeviri  stratejisinde  ideolojinin  var olduğunu                                                                                                        109","Çeviri Kuramları                         göstermektedir. Kaynak veya hedef metne yönelim  söz konusu                       çevirmenlerin/çeviribilimcilerin  ideolojik  çıkarlarının  etkisinde                      kalmaktadır.)                             “Dinamik”  çevirmen,  Nida’ya göre, “biçimsel”den  daha                      sadık      bile    olabilir,     çünkü       açıklamalar,       eksiltmeler,                       dönüştürümler,  şişirmeler sayesinde, okurlarına daha fazla bilgi                      iletir  (Nida  çevirinin  kalitesini  okura  sağladığı  yararla                      ölçmektedir (Moya, 2010: 57).                             Bununla  birlikte,  Nida’nın  kuramsal  öncellerine  göre                      yapılmış  çevirilerde,  metnin  kaynak  kültür  ile  hedef  kültür                       arasındaki  kültürel  farklardan  arındırılmış  olması  eleştiri                      konusu olabilmektedir  (Moya, 2010 : 66).                         Toplumdilbilimsel Çeviribilim                              Toplumdilbilim  dili  toplumsal  bağlamı  içerisinde  somut                      dilden  hareketle  inceler.  1960’lı  yıllarda  ABD’de  William                      Labov,  Gumperz  ve  Hymes’ın  öncülüğünde  ortaya  çıkan                       toplumdilbilim,  dil incelemesinde  toplumbiliminin  verilerinden                      yararlanır.  Toplumdilbilim  kaynaklı  çeviribilim  çevirmen                      kimliği  ve  çeviri  etkinliği  ile  ilişkili  olan  her  tür  olguyla                       toplumsal  bağlamı  içerisinde  ilgilenir:  Toplumsal  kültürel                      farklılıkları,    etkileşimleri,     dil  politikalarını       veya  çeviri                      ekonomisini  inceler.                              Les  Fondements  sociolinguistiques  de  la  traduction                      (1978)  adlı  kitapta  Maurice Pergnier terimin  üç  kabulünü                      birbirinden  ayırarak çevirinin doğası üzerine kafa yorar:                             1. “Çevrilmiş  metin, sonuç, bitmiş ürün” olarak çeviri                             2. “Zihinsel  yeniden kurgulama işlemi”  olarak çeviri                              3. “İki dilin  (fr. idiome) karşılaştırılması”  olarak çeviri                             Maurice  Pergnier’ye  göre,  çeviri  dilbilimle  aynı  alanı                       kapsamakta  olup  aynı  zamanda  diğer  dallara  da  açılır:                      “Konusunun  gerektirdiği  her  yöne  doğru,  bir  yandan                      toplumbilimle  ve antropolojiyle,  diğer yandan sinirdilbilimle  ve                       biyolojiyle  birleştiği  noktaya  kadar genişler.  Üstü  kapalı  bir                                                                                                        110","Çeviri Kuramları                         biçimde  dilbilimin  kavramsal  araçlarının  çeviri  çözümlemesi                       için  yetersizliğini  tespit  etmekte  ve  çeviribilim  olgusunu                      tasarlamak  üzere  diğer  dallara  başvurma  gereksinimini                      hissetmektedir.  Sonuç  olarak  “bir  iletinin  en  iyi  okumasının                       çeviri olduğu” sonucuna varır (Guidère, 2010: 47-48).                         Göstergebilimsel Dilbilim  Kaynaklı  Çeviribilim  -  Peirce,                      Barthes, Greimas, Jakobson, Eco                              Göstergebilim  göstergeleri ve anlam dizgelerini  inceleyen                      daldır.  Sözel,  görsel  (fr. picturale),  plastik,  müzikal  nitelikte                      olabilen  bu  dizgeleri  biçimlendiren  özelliklerle  ilgilenir.                      Semiyotik  terimi  Fransızcada  göstergebilim  kavramının                       eşanlamlısı  olarak  kabul  edilmekle  birlikte  terimlerden  ilki                      Charles Sanders  Peirce  (1839-1914)  kaynaklı  Anglosakson                      geleneğine  gönderme  yaparken  ikincisi  Ferdinand  de                       Saussure  (1857-1913)’ün  Cours  de  linguistique  générale                      (1916)’inden  başlayıp  Roland Barthes (1915-1980,  Eléments                      de sémiologie, 1965;  Système de la  mode, 1967)  ve  Julien                      Algirdas Greimas (1917-1992,  Sémantique structurale, 1966;                      Du sens, 1970, Du sens II, 1983)’ın çalışmalarına kadar uzanan                       Fransız geleneğine bağlanır.  Her iki  geleneğin temel  ilkesi  iki                      anlam  dizgesinin  karşılaştırılmasının  genel  anlamın  daha  iyi                       anlaşılmasına  katkı yapacağı yönündedir.                             Roman  Jakobson üç tür  çeviri  belirlemişti:  diliçi,  diller                      arası ve göstergeler arası (bkz.  Önceki  bölümler).  Bunlardan                      yalnızca  ikisi       “gerçek  anlamda  çeviri”  olarak  kabul                      edilmektedir.                              Metinsel  göstergebilim  anlamın  yenilikçi  biçimlerini                      işleme olanağı  veren kavramsal araçlar sunmaktadır. Çevirmen                      özellikle  şu ayrımlardan yararlanabilir:                              1)   Metin,  eşmetin  ve  bağlam  arasındaki  ayrım;                                    birincisi,  çevrilecek sözel  göstergeleri;  ikincisi,  bu                                    göstergelerin  en  yakın  çevresini;  üçüncüsü,  ise                                                                                                           111","Çeviri Kuramları                                       bütünün  ait  olduğu  toplumsal  kültürel  artalanı                                     belirtmektedir.                             2)   Öykü, düğüm ve söylem arasındaki ayrım; birincisi,                                     anlatının  (veya fabl’ın) öğelerini;  ikincisi,  kesitlerin                                    (veya olayların)  zamansal sırasını  ve düzenlenişini;                                    üçüncüsü,  anlatıyı  veya  olayları  sözel  olarak                                    örgütleme biçimini  belirtmektedir.                             3)   Tür,  tip  ve  taslak  (prototip)  arasındaki  ayrım;                                     birincisi,  metnin  ilişkili  olduğu  genel  kategoriyi                                    (örneğin  görsel  işitsel  çeviri);  ikincisi,  çevrilecek                                     metnin  tam olarak doğasını  (kanıtlayıcı,  bilgi  verici,                                    vb);  üçüncüsü,  metne örtük  gönderim  işlevi  gören                                    “model”i  (tiyatro  metinleri  için  Molière,  diğer                                    göstergeler arası tür).                              Göstergebilimsel         yaklaşım  uygun  araçlarla  birçok                      “dünya”  tasarlama  ve  çeşitli  dizgelerden  gelen  göstergeleri                      katarak  bakış  açılarını  genişletme  olanağı  sağlamaktadır                       (Guidère, 2010:  58-60).                        Metin Dilbilimi Kaynaklı Çeviribilim - Robert Larose                              Bakış  açılarının  çokluğu  ve  metne  bakış  açılarının                       çeşitliliği  nedeniyle,  birçok  çeviribilimci  çeviriye  söylem                      tabanlı  yaklaşımlara  yönelmiştir.  Söylem  çözümlemesi  çeviri                      sorunlarını  ele almak  için  daha etkili  bir  inceleme  çerçevesi                      sunmaktadır. Dilbilimsel  açıdan,  söylem terimi  yalnızca  dilsel                       üretimlerin  yapısını  ve  örgütlenişini,  kesitler  arasındaki                      ilişkileri  ve  ayrımları  içermez,  aynı  zamanda  bu  kesitlerin                      yorumlanışını  ve etkileşimlerin  toplumsal  boyutunu da kapsar.                             Bu  çerçevede,  Delisle  (1980)  söylem  çözümlemesi                       üzerine  kurulan  bir  çeviri  yöntemi  önermiş,  fakat  yalnızca                      “amaç odaklı  metinlerle” ilgilenmiştir  (Ayrıntılı  bilgi  için bkz.                      B.IV).                             Théories contemporaines de la  traduction (1989) adlı                       sentez  niteliğindeki  yapıtında,  Kanadalı  dilbilimci  Robert                                                                                                        112","Çeviri Kuramları                         Larose  1960  ve  80  yılları  arasında,  özellikle  Vinay  ve                       Darbelnet, Mounin,  Nida, Catford, Steiner, Delisle, Ladmiral ve                      Newmark tarafından çeviri üzerine yazılmış söylemlerin  kurucu                      öğelerini inceler.                              Larose “amaç odaklı” (fr. téléologique)  (çevrilmiş metnin                      amacına odaklanan) bir model önerir: “Bir çevirinin  doğruluğu                      iletişimsel  niyet ile çeviri ürünü arasındaki uygunlukla  ölçülür.                      Amaç odaklı  çeviri  olarak  adlandırdığımız  şey budur.  Amaç                       ilişkisi   dışında  hiçbir  çeviri  ideali  yoktur.”  Larose’un                      bütünleştirici  modelinin  amacı  mevcut  metinlerin  karşılıklı                      olarak profillerini  çıkarmaktır. Kaynak ve erek metinde iki  tür                      yapı ayrımı yapar:                              1)   Anlatı  ve kanıtlama  düzenini  kapsayan en üst yapı                                    ve  büyükçül  yapı,  metinsel  işlevler  ve  tipolojiler,                                    aynı zamanda da metnin konusal örgütlenişi.                             2)   Bir yandan üç düzeyli (biçimbilgisel,  sözcükbilgisel,                                     sözdizimsel)  çözümlemesiyle  anlatımın  biçimine,                                    diğer     yandan       da  dört        düzeyli     (yazılışsal,                                    biçimbilgisel,          sözcükbilgisel,          sözdizimsel)                                     çözümlemesiyle  içeriğin biçimine gönderme yapan                                    küçükçül yapı.                             Larose  çevirinin  bu  farklı  düzeylerini  amaca  göre                      değerlendirmek gerektiğini  belirtir  (Guidère, 2010: 55-57).                                                                                                                                113","Çeviri Kuramları                          B.II.        YAZINSAL               KURAMLARA                   BAĞIMLI                        YAKLAŞIMLAR                                “Edmond  Cary “çeviri dilsel  değil,  yazınsal  bir işlemdir”                      (Mounin, 1963: 13) dedikten sonra şiir çevirmek için şair olmak                      gerektiğini  sözlerine  ekler. Bu  nedenle bu  kuramlar  yalnızca                       yazınsal çeviriye, özellikle  de şiir çevirisine dayanırlar. Roland                      Barthes (metnin çoklu  okuması) veya Umberto Eco (Struttura                      aperta)  gibi  Heidegger’in  anlamın  nesnelere  insanın  sahip                      olduğu  algı  aracılığıyla  geldiği  düşüncesini  benimseyerek                       anlamın  metne okur aracılığıyla  geldiğini  ortaya koymuş  olan                      göstergeci bilimcilerden  etkilenmiştir.                         Şiirbilimsel yaklaşımlar  -  Les approches poétologiques -                      Baudelaire, Paul Valéry, Efim Etkind, Meschonnic                              Şiirbilim  sözel  bir  yaratım  olarak  yazın  sanatının                      incelenmesidir. Nitekim,  Tzvetan Todorov batı geleneğinde şiir                       kuramlarını  üç büyük  başlık  altında  toplar.  Birinci  akım  şiiri                      sıradan dile eklemlenen söylemin  süsü olarak gören retorik bir                      bakış açısı geliştirir.  İkinci kuram şiiri sıradan dilin  tersi, sıradan                       dilin  iletemediğini  iletme  aracı olarak  görür.  Üçüncü  kuram                      dikkati  aktardığı  anlambilimsel  anlamdan çok kendisi  üzerine                      çeken dil oyunu kavramına çekmeye çalışır.                             Bu  bakış  açısında,  şiir  çevirisi  merkezi  bir  konuma                       sahiptir.  Örneğin,  Un  Art  en  crise  (1982)’de  Efim  Etkind                      (1918-1999,  dilbilimci,  yazın  kuramcısı,  Rus  yazar  ve                       çevirmen, 1974 yılından  beri sürgünde olduğu Fransa’da Paris-                      Nanterre  üniversitesinde  karşılaştırmalı  edebiyat  eğitimi                      vermiştir)  Fransa’da  şiir  çevirisinin  nedenlerini  anlamaya                      çalıştığı  derin  bir  kriz  geçirdiği  düşüncesini  dile  getirir.  Bu                       sebepleri  şiir  çevirisinde  Fransız  yaklaşımının  belirleyici                      özelliği     olan      özgün       metnin      dizgesel       olarak      akla                      yaklaştırılmasında,  yayımlanan  çeviri  sayısının  aşırı  yüksek                                                                                                        114","Çeviri Kuramları                         olmasından  kaynaklanan işlevsizleştirmede  bulur;  çevirmenler                       çevirilerini  ne pahasına olursa olsun  yayımlatıyorlar,  böylece                      toplumsal  hiçbir  işlevi  olmayan  metin  yığınlarının  sayısını                      artırmaktan  başka  bir  şey  yapmıyorlar.  Etkind  yayımlanan                       şiirlerin  gerçek anlamda eleştiriden yoksun kalmasından üzüntü                      duymaktadır.  Şiir  çevirisinde  her biri  Fransız  yazının  büyük                      şairleri  tarafından temsil  edilen  iki  büyük  akım  görmektedir:                      Charles Baudelaire (1821-1867)  ve Paul Valéry (1871-1945).                      Beaudlaire  şiir  ancak uyaklı  düzyazı  ile  çevrilebilir  derken,                       Valéry’ye  göre,  anlamı  çevirmek  yetmez,  özgün  şiirin                      bürünbilgisi  dahil,  biçimi  de vermeye çalışmak  gerekir. “Şiir                      söz  konusu  olduğunda,  anlama  sıkı  sıkıya  bağlılık  bir  ihanet                       biçimidir.  Çağdaş  anlamıyla  şiir  seslerin  ve  anlamların                      birbirinden  ayrılamaz  birleşiminin  bir  yanılgısını  yaratmak                      zorundadır.       Etkind,      Valéry       ile    aynı     bakış      açısını                       paylaşmaktadır. Bir de şiir çevirileri sınıflaması  önerir. Çağdaş                      Fransız  yayımcılarının  ürettiklerini  gözden  geçirdikten  sonra                      altı tür şiir çevirisi tespit eder :                               –  Bilgilendirici  çeviri,  özgün  metnin  yalnızca  genel                                   düşüncesini        aktarmayı  hedefleyen  ve  estetik                                  kaygılardan uzak düzyazı  çevirisi.                               – Yorumlayıcı çeviri, çeviriyi açımlama ve çözümleme                                  ile  birleştirir.  Etkind’e  göre,  E.  A.  Poe’nun  Ch.                                  Beaudelaire  tarafından  çevrilen  “Corbeau”  (Karga)                                   şiiri  bu  sınıfa  (yorumların  eşlik  ettiği  nesir)                                  girmektedir.                               –  Anıştırıcı çeviri, uygun  uyak ve ölçüyü  yalnızca  baş                                   tarafa  (ilk  dörtlüğe  örneğin)  uygular,  kalan  kısmı                                  özgür  dize  veya  uyaksız  olarak  çevirerek,  özgün                                  metinde  bütünü  uyaklı  olan  şiirin  nasıl  olabileceğini                                   hayal etmeyi okura bırakır.                               –  Yaklaştırıcı çeviri, özgün  biçimi  (bürünsel  kurallar,                                  uyak) şiirin  anlamını  korumak üzere feda eder.                               –  Yeniden yaratımcı  çeviri, bir  yandan  özgün  yapıyı                                   korurken şiirin tamamını  yeniden yaratır.                                                                                                       115","Çeviri Kuramları                                  –  Öykünme çevirisi, kimi zaman sadık bir biçimde özgün                                   metni       yeniden       yaratmaya        çalışmayıp       kendi                                  düşüncelerini açıklamak üzere bundan esinlenen şairler                                  tarafından yapılır.  Antik  şairleri  ve  İtalyan şairlerini                                   sıklıkla  taklit  eden Joachim  du  Bellay  örnek olarak                                  verilebilir (Oseki-Dépré, 2011: 86-92).                         İdeolojik Yaklaşımlar - Antoine Berman, Henri Meschonnic                              İdeoloji  siyasal  eyleme yönelmiş  düşünceler  bütünüdür.                      İdeolojik  yaklaşım  araştırmalarının  merkezine  güç ilişkilerini                      koyan  kültürel dönüm noktasının (Cultural turn) etkisi altında                       gelişim  gösterir.  İdeolojik  bakış  açılarına  göre  çevrilmiş                      metinlerin  çözümlemesi  üzerine  odaklanan  çeviribilimciler                      özellikle  şu  sorulara  yanıt  aramaya  çalışırlar:  Çevirinin                      ideolojik  bir  güdülemesi  olabilir  mi?  Bir çeviride  ideoloji ile                       kültür arasındaki fark hangi noktadadır? Bakış açımızı  çeviriye                      bulaşabilen  ideolojiden  nasıl  ayırabiliriz?  Sorulara  verilen                      yanıtlar arasında, içinde sansürün, kültür emperyalizminin  veya                      Avrupa sömürgeciliğinin  de bulunduğu çok farklı yönler ortaya                       çıkmaktadır.                             Antoine  Berman  erek  dilin  ölçütlerini  öne  çıkaran                      “kökenmerkezli”          (fr.  ethnocentrique)  çevirilerle,            farklı                       kültürlerin  metinleri  arasındaki  örtük  bağlara  vurgu  yapan                      “metin üstü” çeviriler arasında ayrım yapmaktadır.                             André Lefevere (1992) “Dilsel değerlendirmeler ideolojik                       veya şiirbilimsel  nitelikteki  değerlendirmelerle  çatıştığı  anda,                      ideolojik  değerlendirmeler üstün gelmektedir” diye yazar. Louis                      Kelly  (1979)’ye  göre,  bütün  çeviri  tarihi  ideolojik  açıdan                       yeniden yorumlanabilir.  Yazar Orta Çağdaki baskın “bire bir”                      çeviri  yaklaşımından,  Rönesans’tan itibaren  daha “özgür”  bir                      çeviri  biçimine  geçişi  veya  romantik  dönemdeki  çevirilerin                      “romantikleştirilmesi”ni  veya komünist  dönemin  komünizmin                       dogmalarına göre “gözden geçirilmiş”  çevirilerini  örnek olarak                      gösterir.                                                                                                        116","Çeviri Kuramları                                İdeolojik  yaklaşımların  kendileri  de ideolojiden  etkilenir.                       Bazı batılı  kuramcılar  ideolojik  bir boyut içerdiği  halde kendi                      yaklaşımlarını  “nesnel” olarak sunmakla eleştirilmiştir.  Örneğin                       devingen  eşdeğerlik  kavramının  yayıcısı  olan  Eugene  Nida,                      Meschonnic  (1986)  tarafından  “sahte yararcı”lıkla  ve Edwin                      Gentzler  (1993)  tarafından  da  dilsel  yaklaşımının  gerisinde                      gizlenen gücül “Protestanlık”la suçlanmıştır.                              Henri  Meschonnic  çeviri  incelemesinde  ideolojinin                      varlığını  şöyle açıklamaktadır (Pour la poétique II, 1973): Metin                      çevirisi  kuramı  görgül  uygulama  ve kuramsal uygulama,  yazı                      ve  ideoloji,  bilim  ve  ideoloji  arasındaki  ilişkiler  üzerine                       çalışmaya  konumlanmaktadır.”  “Çevirmen  baskın  olarak                      adlandırılan       ideolojiyi      bir     eklemleme         uygulamasıyla                      aktarmaktadır.” Yazar bu tür eklemleme uygulamalarının  çeviri                      uygulamasında  eksik  olmayan  kültürel  emperyalizmin  bir                       işareti  olduğunun    ve  örneğin  özgün  metni  güzelleştirmeye                      çalışan  bir  çeviride  veya  ikinci  elden  çevirilerde  ortaya                      çıktığının  altını  çizmektedir:  “Belli  bir  dönemde  belli  bir                       toplumun  ortak  yazı  alışkanlığına  göre  bezeme  öğelerinin                      seçimi       olarak      şiirselleştirme      (veya       yazınsallaştırma)                      estetikleştirici  bu  egemenliğin  en  bilinen  uygulamalarından                       biridir.  Yeniden  yazmada da durum  aynıdır  (dilsel  aracılıkla                      çeviri  veya  iki  aşamalı  çeviri):  kaynak  dili  bilen  fakat  şair                      olmayan bir çevirmenin sözcüğü sözcüğüne çevirisi, ardından o                       dili  konuşmayan  bir  şair  tarafından  “şiir”in  eklenmesi.”                      (Aktaran Guidère, 2010:  50-52).                         Yorumbilimsel  Yaklaşım  -  Friedrich  Schleiermacher,                      George Steiner                              Yorumbilim  sözcüğü  kökensel  olarak  (Yunancada)                      “anlamak,  açıklamak”  anlamına  gelmektedir,  fakat  zaman                      içerisinde Alman romantik yazarlar tarafından alana sokulan bir                       yorumlama  akımının  ve  yönteminin  adı  haline  gelmiştir.                      Yöntemin  çeviri  alanındaki               yaygınlaştırıcısı      Friedrich                                                                                                        117","Çeviri Kuramları                         Schleiermacher  (1767-1834)’dir.  Yazara  göre,  çeviri  bir                       anlama süreci olup metnin anlaşılması ile sonuçlanması gerekir.                      Süreçte çevirmen,  yazarın  hissettiği  ve düşündüğü  şeyi  onun                      gibi  hissetmeye çalışmak  için  kendisini yazarın yerine koyar.                       Yorumbilimsel  yaklaşımı  benimseyen  çevirmenin  kaynak                      metni  öznel  bir  biçimde  ele  aldığı  ve  yazarın  bakış  açısını                      içselleştirmeye  çalıştığı  var sayılır.  Gerçek çeviri  yabancı bir                      yapıt  olarak  okunmalı  ve özgün  yapıtın  dilini  yansıtmalıdır.                       Böylece  Schleiermacher  ekzotikleştirici,  yani  yabancılaştırıcı                      çeviri taraftarı olur (Gromová, Rakšányiová, 2005 : 41-42).                         George Steiner’e Göre Çeviri Yorumbilimi                              After Babel’de George Steiner çeviri yapmanın anlamak                      olduğunu  söyler  (Bkz.  kitabının  ilk  bölümünün  başlığı).                      Çeviride  yorumlamanın  zorluğunu  açıklamak  için  Steiner “iki                       okumanın,        iki   aynı  çevirinin         bulunmadığını”;        “çeviri                      çalışmasının  her zaman yaklaşık  olduğunu”;  “her tür iletişim                       modelinin  aynı zamanda bir çeviri modeli  olduğunu” hatırlatır.                      “Şu anki aşamasında temel sorulara yanıt veremeyecek kadar az                      ilerlemiş  olması  nedeniyle”  çeviri  incelemesi  için  dilbilimi                      reddeder.  Steiner  “iyi  çeviri”yi  hedefleyen  dört  aşamalı                       devingen ve yorumbilimsel  kuramını  önerir.                             «1/  İlk yorumbilgisel  aşamada, yani “güven  atılımı”nda,                                    çevirmen, ilk  bakışta bütünüyle  “yabancı” niteliğine                                     rağmen kaynak metne “boyun  eğer” ve metnin  bir                                    şeyler “ifade ediyor”  olması  gerektiğini  söyleyerek                                    ona  “inanır”.  Eğer  metne  inancı  olmazsa,  onu                                     çeviremez veya bire bir çeviriler yapabilir.                             2/   İkinci  aşama “saldırı”  aşamasıdır. Çevirmen metne                                    saldırır, kendisini  ilgilendiren  anlamı çekip çıkarmak                                    için  “sınır  dışı  harekat  yapar”  (işgal,  burnunu                                     sokma).  Artık  edilgin  değil,  etkin  ve  egemen  bir                                    konumdadır.                                                                                                          118","Çeviri Kuramları                                3/   Üçüncü aşama “ilhak”  (kendi  topraklarına  katma)                                     aşamasıdır. Bir önceki aşamadan daha saldırgandır,                                    çünkü çevirmen elde ettiği ganimetle (: kendi diline                                    taşımak  istediği  anlam)  kendi  evinde,  kabilesinde                                     kalır.  Eğer  çevirmen  o  aşamada  kalırsa,  yabancı                                    kökenin  bütün  izlerini  silecek  olan  “kendi  içinde                                    eritici çeviriler” üretecektir.                             4/   Dördüncü  aşama  “yeniden  kurma”  aşamasıdır.                                     Kaynak ve erek arasındaki güç dengelerini  yeniden                                    kurar. Çalmış  olduğu  şeyi, etik kaygısıyla  “yeniden                                    kurar”, yıkmış olduğunu  onarır.                              Sürecin ana aşamaları olan “saldırı”  ve “ilhak”  çevirinin                      fetheden niteliği  ve ona eşlik  eden şiddeti  öne çıkarmaktadır.                      Steiner’in kitabı  çeviriyle ilgili  ideolojik  araştırmaları, özellikle                       emperiyalizmin  ve  sömürgeciliğin  yansıması  olarak  çeviri                      araştırmalarını kısmen etkilemiştir»  (Guidère, 2010 : 48-50).                                                                                                                               119","Çeviri Kuramları                          B.III.         ÇEVİRİ            ARAŞTIRMALARININ                        İLK                        AŞAMASI                                Çeviri  Araştırmalarının  (ing.  Translation  Studies)                      doğuşunun  Hollanda  ve  Belçika  gibi  çevirinin  ekonomide,                      siyasette  ve  kültürde  önemli  rol  oynadığı  küçük  ülkelerde                       gerçekleştiği  söylenebilir.  Hollandalı  genç  araştırmacılar                      (André  Lefevere, James Holmes)  1970’lerde  yazınsal  çeviri                       yaklaşımı  ile  dilbilimsel  çeviri  yaklaşımı  arasındaki  karşıtlığı                      aşarak çeviriyi  dallararası  yaklaşımlara  açmak için  çalışırlar.                      Yazın kuramcıları ile dilbilimcileri,  felsefecileri ve mantıkçıları                      birlikte  çalıştırma amacı güderler. Artık gösterilenin  doğası ile                      o kadar ilgilenmemektedirler,  fakat gösterilenin çeviri sırasında                       nasıl  dönüştüğünü  bilmek  istemektedirler.  Çeviribilimcileri  o                      döneme  kadar  meşgul  etmiş  olan,  doğru  veya yanlış  çeviri,                       biçimsel  veya devingen çeviri, bire bir veya özgür çeviri, sanat                      veya bilim  olarak çeviri  gibi  ulamlar  artık daha önemsiz  hale                      gelir.                             Dal  olarak  çeviri,  söz  konusu  araştırmacılar  tarafından                      artık yazınsal  ve yazınsal  olmayan  gibi  alt dallara ayrılmıyor,                       bir bütün olarak görülüyordu.  Çeviri  süreci, aracılık  biçimleri,                      asıl  metinlerin  (çıkış  metinleri)  ve  çeviri  etkinliğinin                      sonuçlarının  (varış metinleri)  süreci etkileme biçimleri  üzerine                       yeni  sorular  soruyorlardı.  Özgün  metnin  yazarı  ve  çevirmen                      arasındaki  ayrım  bile  tartışılmaktaydı,  çünkü  incelemenin                      amacı ne “gösterilen”in  çekirdeği, ne de derin “dilsel  yapı”ydı,                      daha çok çevrilmiş metnin kendisiydi  (Gentzler, 2010:  85-87).                              Çeviri     Araştırmalarının         amaçlarından        biri    André                      Lefevere’in  1978’de  (Translation Studies: The Goal of the                      Discipline, in  J. S. Holmes,  J. Lambert, R. Van den Broeck                      (yayıncı),  Literature and Translation: New  Perspectives in                       Literary  Studies  with  a  Basic  Bibliography of  Books  on                      Translation Studies,  Louvain)  yazdığı  gibi  genel  bir  çeviri                      kuramı geliştirmekti:                                                                                                       120","Çeviri Kuramları                                “Dalın amacı (Translation Studies) çevirilerin üretimi için                       yönlendirici  işlevi  görecek  genel  bir  kuram  geliştirmeye                      dayanmaktadır. … Kuram devingen olacaktır… ve yazınsal ve                      dilbilimsel        bir       kuramın         geliştirilmesine         katkıda                      bulunabilecektir;         kuramdan         geçici      olarak       çıkarılan                       yönlendirmelere  göre yapılacak çeviriler bunları  alan kültürün                      gelişimine  katkıda bulunabilecektir”  (Gentzler, 2010: 87).                             Var olan  ve yazına  ve  dilbilime  ait  kuramları  çeviriye                      uygulamak         yerine,      Lefevere  ve           Hollandalı/Flamand                      meslektaşları  yeni  bilim  dalının  araştırmacılarının  özellikle                       çevirinin  özel yönlerine eğilmelerini  ve keşfettiklerini  yazın ve                      dilbilim  kuramına  uygulamalarını  önerir.  Sonuç  olarak,  yeni                      yaklaşım ve yöntemlere sonuna kadar açıktırlar.                              İncelemelerin  konusu  bizzat  çevrilmiş  metinler  olup                      tanımı  gereği bu metinler kuramsal düzeyde ve baskın sanatsal                       ölçütlere tabidirler; fakat aynı zamanda, Levefere’in de belirttiği                      gibi,     çeviriler       de      kendilerini       oluşturan       ölçütleri                      etkileyebilmektedirler.  Dolayısıyla  metin hem bir ürün hem de                      üretici olarak kabul  edilmektedir.  Çevirinin  üstlendiği  aracılık                       rolü gösterenin kültürler  arasında eşzamanlı (fr. synchronique)                      olarak aktarımından öte bir şey olup, aynı zamanda çok sayıdaki                      tarihi  gelenek  arasındaki  artzamanlı  (fr.  diachronique)  bir                      aracılık  söz konusudur. Flaman ve Hollandalı  araştırmacıların                       çalışması  yazın  kuramına  ilişkin  çok sayıda  sorunu gündeme                      getirir.  Yazın  dizgelerinin  karşılıklı  kültürel  bağımlılıkları  ve                      yalnızca  çevirinin  değil,  aynı  zamanda  bütün  metinlerin                       metinlerarası doğası bu sorunlardandır (Gentzler, 2010 : 88-89).                             Çeviri  Araştırmalarının  ilk  aşamasının  kökenleri  Rus                      biçimciliğine       ve     Prag  dilbilim          çevresinin      işlevselci                       yapısalcılığına  (1926-2948)  dek  uzanmaktadır.  1970’li  ve                      1980’li  yıllardaki  Hollandalı  ve Flaman araştırmacı kuşağının                      öncüleri  arasında  Çekoslovak  yazın  araştırmacıları  ile                       dilbilimcileri  (Jiří Levý, František Miko ve Anton Popovič) de                      bulunmaktadır.  Çekoslovak  çeviribilimciler  ile  Hollandalı                      meslektaşları  arasında  bireysel  ilişkiler               vardı.  Örneğin                                                                                                       121","Çeviri Kuramları                         Hollandalı  araştırmacılar  James Holmes  ve  Frans  de  Haan                       1968’de  Bratislava’da  gerçekleşen  “Sanat  olarak  çeviri”                      (Translation  as  Art,  Překlad  jako  umění)  sempozyumuna                      katılmış  ve  Anton  Popovič  ile  birlikte  The  Nature  of                      Translation, Essays on the Theory and Practice of Literary                       Translation (The Hague – Paris, 1970) adı altında sempozyum                      bildirilerini    yayıma  hazırlamışlardır.           Fakat  daha  sonra                      Çekoslovakya’daki           siyasal  olayların         ardından  ilişkiler                      kopmuştur  (Gentzler, 2010 : 89, Gromová, Rakšányiová, 2005                      : 62-63).                              Rus  biçimciler  (eserleri  Çekoslovak  çeviribilimciler                      tarafından  bilinmektedir)  “yazınsallık”  (bir  yapıtın  yazınsal                      niteliği)  adını verdikleri  şeyi tanımlamaya çalışmışlardır.  Derin                       yapıya  dayalı  kanıtlamalardan  kaçınmış,  buna  karşılık  gerçek                      metinleri  ve bunların  belirgin  özelliklerini  incelemişlerdir.  Bu                      yönelim,  gerçekleşen yüzey yapının  özelliklerinden  çok derin                      yapının  üretici  bileşenlerine  odaklanmış  olan  Chomsky  veya                       Nida’nın  kuramlarına  mesafeli  duran Çeviri  Araştırmalarının                      temsilcileri  ile  paylaştıkları  bir  yönelimdir.  Rus  biçimciler                      yazınsal  metinleri  diğer  metinlerden  ayıran  şeyi  açıklığa                       kavuşturmak  istiyorlardı;  yazınsal  metinleri  diğer  metinlere                      göre yeni, yaratıcı, yenilikçi  kılan  şeyi inceliyorlardı.  Metinleri                      eşzamanlı  ve artzamanlı  olarak  incelemişler  ve bu metinlerin                      belirleyici  bir yazın  geleneğine nasıl bağlandıklarını  anlamaya                       çalışmışlardır.  Bunların  biçimsel  çözümlemeleri  belli  bir                      metnin  gelişme  halindeki  belli  bir  yazın  geleneğine  katkısını                       açığa  çıkarmak  ve  metinle  bu  yazın  geleneği  arasındaki                      mesafeyi ölçmek amacıyla içsel ve dışsal etkenleri içermekteydi                      (Gentzler, 2010 : 90).                             Çeviri  Araştırmaları  araştırmacıları  çevrilmiş  metinlerin                       çıkış kültürü ile varış kültürü gibi iki  yazın geleneği üzerindeki                      artzamanlı etkisini  ortaya koyarlar. Rus biçimciliğinin  bir başka                      kavramı        olan     ostranenje’yi         benimserler.        Ostranenje                      Fransızcaya        yabancılaştırma  veya             başkalaştırma  (fr.                       défamiliarisation)  olarak  çevrilebilecek  bir  uydurma  sözcük                                                                                                       122","Çeviri Kuramları                         olup yazınsal metinlerin uzlaşım dışı,  kendilerine  özgü,  yabancı                       ve  tuhaf  yanlarını  açıklama  olanağı  sağlamaktadır.  Aynı                      biçimde,  Çeviri  Araştırmaları  araştırmacıları  özgün  metnin                      içeriğinin      belirlenmesinde        yalnızca       gösterilen      üzerine                       odaklanmayı  reddettikleri  gibi  alıcı  kültürde  tüketimini                      kolaylaştırmak          üzere      metnin        basitleştirilmesini        de                      reddetmekteydiler.          Çevrilmiş        yapıtın      özgün       metnin                      yabancılaştırıcı        öğelerini       koruması        gerektiğini       ileri                       sürmekteydiler;  bunları  varış  dilinde  oldukları  gibi  dile                      getirmek  mümkün  olmuyorsa,  çevirmen  yenilerini  bulmak                      zorundadır  (Gentzler, 2010 : 91).                             Yukarıda anılan,  Jiří  Levý ve Slovak  Anton Popovič ve                       František Miko’dan oluşan Çekoslovak çeviribilimciler  belli bir                      dereceye        kadar      Rus       biçimciliğinin        düşüncelerinden                      esinlenmişlerdi,       fakat  söz  konusu  akımdan  ayrılarak                       evrilmişlerdir.        Çekoslovak          araştırmacılar        gerçekliğin                      kalanından  yalıtılmış,  özerk  yazınsal  yapıtlar  bütünü  olarak                      anlaşılan  yazın  kavramına  mesafeli  durmuşlardır  (Gentzler,                      2010 : 92).                              Jiří Levý (1926-1967), başta yazın çevirisi olmak üzere                      (bkz. doktora tezi  Ceské theorie prekladu, 1957, SNKLU ; 2e                      éd. 1996, Ivo Železný) Çek çeviri yöntemleri tarihi  konusunda                      çok ileri araştırmalara odaklanmıştır;  tezi XV. yüzyıldan  1945’e                       kadar olan dönemdeki çeviri, yöntemleri ve ölçütleri konusunda                      -  Jiří  Levý’nin  kendisininkiler  de dahil  – Çek çevirmenlerin                      görüşlerini  içermektedir. Bu artzamanlı  yapıtın  yanında,  Levý                      eşzamanlı  çeviribilim  alanında  kuramsal  araştırmalar  da                       yapmaktaydı.  Şiir  çevirisi,  karşılaştırmalı  koşukbilim  (fr.                      versologie),  fakat aynı zamanda İngiliz  yazın tarihi ilgi  odağını                      oluşturmaktaydı.  Bir  yandan  dilbilim  ve  yapısal  ve  işlevsel                      yazın kuramı (Rus asıllı  dilbilimci  Roman Jakobson’un ve yazın                       kuramcısı       ve  estetik  profesörü  Jan  Mukařovský’nın                      metinlerinin  de  içinde  olduğu  Prag  dilbilim  çevresinin                      çalışmaları),  öte yandan yapısal yazın kuramı, özellikle  de Rus                       biçimcilerin  (Propp,  Tynianov)  çalışmalarından  esinlenmişti.                                                                                                       123","Çeviri Kuramları                         Jiří  Levý’nin  en ünlü  yapıtı  Umení prekladu (1963,  yeniden                       basım  tarihleri  1983,  1998  ve  2012)’yu  yazdığı  dönemde,                      altmışlı  yıllarda  gelişmekte  olan  çeşitli  kuramlardan  (oyun                      kuramı,  iletişim  kuramı)  etkilenmişti.  Umení prekladu Çekçe                       çevirisinin  hemen  ardından  gelen  Almanca  çevirisi  Die                      literarische Übersetzung (Frankfurt  a.  M.,  1969)  sayesinde                      Levý’nin  yurtdışında  tanınan  tek  yapıtıdır.  Levý  yurtdışında                      ayrıca Hollanda’nın  La Haye şehrinde 1965’te yayımlanan  To                      Honor  Roman  Jakobson:  Essays  on  the  Occasion of  his                       Seventieth Birthday  adlı derleme içerisinde yer alan, İngilizce                      konuşulan  dünyadaki  kuramcılar  tarafından  çokça  anılan                      Translation  as  a  Decision  Process    makalesiyle  de                       tanınmaktaydı.                             Levý’nin  özellikle  Umení prekladu (Çeviri  sanatı)  adlı                      metni Çeviri Araştırmalarının gelişmesinde temel metin özelliği                      kazanmıştır,  çünkü yazar yazın  yapıtını  sanatsal etki  yaratma                       gücüne sahip örgütlü bir yapı olarak ele almaktadır. Levý somut                      çevirilerin  nesnel  ve  betimsel  incelemesinde  istatistiksel                      yöntemler  kullanır,  ayrıca yazın  çevirisine  uyguladığı  iletişim                       kuramı  ile  oyun  kuramını                geliştirir.   Ayrıca,  Roman                      Jakobson’un  On  Linguistic  Aspects  of  Translation  (1959)                      yapıtında  sözünü  ettiği  çeviri  türleri  arasındaki  farklardan                      hareket eder.                              Praglı yapısalcılar  gösterge dizgeleri  içerisine  yedirilmiş                      metinler öngörmekte ve dili  bir düzgü veya bazı kurallara göre                      bir araya gelen dilsel  öğeler bütünü olarak görmekteydiler. Her                       sözcük aynı  metnin  diğer kesitleri  (eşzamanlı  ilişki)  ile  yazın                      geleneğine  ait  metinler  içerisinde  bulunan  diğer  sözcüklerle                      ilişki  içerisinde  (artzamanlı  ilişki)  bulunmaktadır  (Gentzler,                      2010 : 92).                              Jiří  Levý’nin  modelinde  sanat  yapıtının                   yazınsal                      niteliğinin  korunması  birincil  öneme  sahiptir.  Levý  yapıtın                       “yazınsallığı”nın  aktarımını  sağlamak  için,  sanat  yapıtına                      kendine özgü yazınsal niteliğini  kazandıran, çıkış dili  yazarının                      stilinin  özgül  biçimsel  özelliklerinin,  kendisini  ötekilerden                                                                                                       124","Çeviri Kuramları                         ayıran  iletişimsel  yönünü  öne  çıkarır.  Jiří  Levý’ye  göre,  bir                       metni yazın yapıtı yapan yönler mantıksal olarak belirlenebilir.                      Yazar bir sanat yapıtını kültürel ve toplumsal dizgenin  ayrılmaz                      bir parçası olarak tasarlamakta ve dolayısıyla  yapıtı  alıcılarıyla                      ilişkisi  içerisinde  görmektedir.  Kuramının  bu  yönüyle  ilgili                       olarak Levý,  henüz  1913’te  yazın  çevirisinin  temel amacının                      aynı dilsel araçlarla veya çeşitli araçlarla özgün metnin yarattığı                      sanatsal etkinin  aynısına  ulaşmak  olduğunu  vurgulamış  olan                      Prag dilbilim  çevresi kurucularından  olan Vilém Mathesius’un                       yapıtına      dayanmaktadır.  Şiir  çevirisi             sanatsal  etkinin                      denkliğinin  aynı biçemsel araçların kullanımından  daha önemli                       olduğunu  ortaya  koymaktadır.  Levý  biçem  üzerine,  metni                      yazınsal  kılan  özgül  yazınsal  özelliklere  odaklanmaktadır                      (Gentzler, 2010: 93). Eğer bir söyleyiş özelliği  varış kültüründe                       işlev     görmüyorsa,        çevirmen  genel  yazınsal               niteliğin                      korunabilmesi  için bu özelliğin  yerine başkasını koymalı  veya                      hatta uydurmalıdır  (Gentzler, 2010 : 98).                             Jiří  Levý’nin  Translation as a Decision Process (1967)                       başlıklı  makalesi çevirinin  ardışık  seçimleri  (ve değişiklikleri)                      etkileyen  kimi  başlangıç  seçimlerine  bağımlı  bir  denklikler                      sıradüzeni  kurmayı  gerektirdiğini  söyleyen  James Holmes’u                       derinden etkilemiştir.  Başlangıçta yapılan kimi seçimler metnin                      kalanının  çevirisi  sırasında  var  olan  denklik  türlerini                       sınırlandırmakta  ve  belirlemektedir:  Örneğin,  eğer  çevirmen                      söyleyiş  kalitesini  özgün  metne,  uyağı  veya  ölçüyü  serbest                      dizeye, çağrı işlevini  anlamsal içeriğe tercih ederse, bu seçimler                      sonraki seçim olanaklarını  belirler (Gentzler, 2010: 108).                              František Miko La théorie de l’expression et la traduction                      (1970)  adlı  makalenin  yazarıdır.  Anlatımın  ince ayrıntılarının                      yapıtın  genel  sanatsal niteliklerini  belirlemeye  olanak  veren                       anahtar  olduğunu  ileri  sürmekteder.  Aynı  biçimde  Anton                      Popovič bir çevirinin başlıca estetik aracını kavramayı sağlayan                      temel      öğenin       bu      ayrıntılara      ilişkin     değişikliklerin                       çözümlenmesinde            yattığını      düşünmektedir.          Popovič’te                                                                                                        125","Çeviri Kuramları                         farklılıklar  eşdeğerlikler  kadar  önemlidir.  Çeviri  ile  özgün                       metin  arasındaki  koşutluk  ve  farklılıkları  bulmaya  dayanan                      karşılaştırmalı      bir  çalışma  yoluyla  bir  çeviri  kuramı                      geliştirmeye  koyulur.  İkisi  arasında ne tür bir  ilişki  olduğunu                       açıklar;  yitimlerin,  kazanımların  ve  değişikliklerin  çeviri                      sürecinin       ayrılmaz       parçası      olduklarını       kabul      eder.                      Dönüştürümler,  Popovič’e  göre,  özgün  metnin  estetik                       özelliğinin       bir    göstergesidir        (zamanın        kimi      çeviri                      eleştirmenlerinin  düşündüğü  gibi,  değiştirimler  çevirinin                      uygunsuzluğundan  ileri  gelmemektedir). The Concept “Shift of                       Expression” in Translation Analysis (1970) adlı denemesinde,                      değiştirimlerin  önemi,  estetik  araçların  seçimi  ve  yapıtın                      anlamsal yönlerinin  çözümlenmesi  üzerine vurgu yapar. Çeviri                      ile  özgün  metin  arasındaki  ilişkinin  yalnızca  aynılık  üzerine                       değil,  aynı  zamanda  çeviri  sırasında  meydana  gelmiş  olan                      gerekli  değişikliklerden  kaynaklanan  farklılığa  da dayandığını                       fark eder.                             Popovič’in  kuramı  sayesinde,  yazın  çevirisi  eleştirmeni                      metni yönlendiren (bkz. normların  çeviri etkinliği  üzerine etkisi                      sorunsalını  açıklayan  Gideon  Toury)  erek  kültürün  kültürel                       normları  aracılığıyla,  değiştirimlerin  çevrilmiş  yapıt  üzerinde                      bıraktığı  izleri  açıklayabilmektedir.   Özgün  metinle  biçemsel                       aynılığı  çevirinin  nihai  hedefi olarak önermek yerine, Popovič                      eşdeğer bir metin elde etmenin olanaksızlığını  kabul etmekte ve                      aynılık  eksikliğini  eleştirebilmekten  çok,  açıklayabilen  bir                      kuram önermektedir (Gentzler, 2010 : 96-99).                              1970’li  yılların  başında  Hollanda’daki  Amsterdam                      Üniversitesi’nde dersler veren şair ve çevirmen James Holmes                      çeviri  ile  diğer  anlam  dizgeleri  arasındaki  ilişki  ile  ilgilenir,                       bunun  da  yöntemi  üzerinde  yansımaları  olmuştur.  Çevrilmiş                      metinlere  ilişkin  betimlemesine,  farklı  çeviri  yöntemlerini  ve                      bunların      tarihin     farklı  dönemlerinde          geçirdiği      evrimi                      açıklayarak  başlar. Holmes,  her biri  özgün  metinle  farklı  bir                                                                                                           126","Çeviri Kuramları                         ilişki  içerisinde bulunan ve farklı kuramsal geleneklere ait olan                       dört farklı çeviri türü belirler:                             Birinci  tür,  özgün  metnin  biçimini                  olabildiğince                      korumaktadır,  Homeros’un  altı  ayaklı  dizesinin  İngilizceye                       çevirisi  örnek olarak gösterilebilir.                             İkinci  tür,  benzer  etkilere  yol  açtığı  varsayılan  özdeş                      biçimleri  yaratarak varış  dili  geleneği  içerisinde  koşut  işlevi                       bulmaya  çalışır,  örneğin  Homeros’un  Robert  Fitzgerald                      tarafından serbest dize olarak çevirisi.                             Üçüncü tür,  özgün  gösterileni  ele almakta ve bunu  varış                      diline  özgü bir biçimde geliştirmektedir.                              Dördüncü tür, özgün  bir şiirden  türetilmemiş  olan,  fakat                      kendisiyle  en  düşük  düzeyde  benzerlik  taşıyan  Holmes’un                      “sapkın biçimler”  şeklinde tanımladığı  şeyi içermektedir.                              Holmes (aslında yalnızca şiir çevirisine gönderme yapan)                      bu dört çeviri türünden hiçbirine  daha yakın durmaz; çevirmen                      tarafından  seçildikten  sonra  her birinin  belli  olanaklar  dizisi                      sunduğunu,  aynı  zamanda da bunlardan  bazılarını  dışladığını                       belirtir  (Konuyla  ilgili  olarak James Holmes’un düşüncelerini                      kuşkusuz etkilemiş  olan Jiří Levý’nin görüşlerine bakınız).                             Seven  Strategies  and  a  Blueprint  (1975)’te  André                      Lefevere, Holmes’unkine  benzer  bir  yaklaşım  ortaya  koyar.                       Daha görgül  ve nesnel bir yöntem benimsemeye çalışır;  çıkış                      metnini  ele  alır  ve  çeviri  sürecini  yönlendirmeyi  amaçlayan                      çeşitli  yöntemlerin  gerisinde  yatan yedi  farklı  (şiirsel)  çeviri                      türü  önerir.  Her  yöntem  bazı  olanaklar  sunarken,  bazılarını                       dışarıda bırakmaktadır.                             Sesbirimsel  çeviri  ses  yansımalarının                taklidi  için                      gereklidir,  fakat bunun  olumsuz  tarafı çoğunlukla  gösterilene                      zarar veriyor oluşudur.                              Bire  bir  çeviri  anlambilimsel  anlamı  aktarabilir,  fakat                      çoğunlukla  kural  dışı  olarak açıklamalara  başvurur ve metnin                       yazınsal değerini gözden çıkarır.                             Ölçü  duyarlı  çeviri  ölçüyü  koruma  kolaylığına  sahiptir,                      fakat çoğunlukla anlamı ve sözdizimini  bozar.                                                                                                       127","Çeviri Kuramları                                Düzyazı çevirisi anlamı bozmaktan kaçınır, fakat düzyazı,                       metindeki şiirsel tınıyı  ortadan kaldırır.                             Uyaklı  çeviri  çoğunlukla  birçok  sınırlamayı  beraberinde                      getirir,  çünkü sözler  genellikle  öngörülenden  farklı  bir anlam                       yüklenir  ve  sonuç  kimi  zaman  sıkıcı  veya  ukala  olarak                      değerlendirilebilir.                             Serbest dize  çevirisi  yüksek yazınsallık  düzeyi  ile  daha                      büyük  bir  açıklığa  erişebilir,  fakat  bu  da  şişirmeleri,                       indirgemeleri  zorunlu kılar.                             Yorumlama  (değişkeleri  ve  öykünmeleri  de  içerir)                      Lefevere’in  tanımladığı  dördüncü  tür  çeviri  olup  konuyu                       yorumlar  ve böylece metnin  alımlamasını  daha kolay bir  hale                      getirir (Gentzler, 2010: 104-106).                             Çeviri  Araştırmalarının  birinci  kuşak kuramcıları  somut                      metinlerin  (çıkış  metni  ve  varış  metni)  betimsel  incelemesi                       üzerine kurulu  nesnel ve çeviriyi  yalnızca  sonuç olarak değil,                      özellikle  süreç olarak betimleme olanağı sunan bir çeviri kuramı                      önerirler. Çeviri sürecini ve çeviri eylemi süresince çevirmenin                       yararlanabileceği  çeşitli  stratejileri  betimlemeyi  amaçlarlar.                      Nesnel  olmak  isterler,  yani  incelenen  metinler  bütüncesi                      sayesinde  belirleyip  betimledikleri  stratejilerden  hiçbirine                      öncelik tanımak istemezler.                                                                                                                                 128","Çeviri Kuramları                         B.IV. YORUMLAYICI KURAM                                Anlam  kuramı  veya  yorumlayıcı  çeviri  kuramı  ESIT                       (1957’de  kurulmuş  olan  Paris  Çevirmen  ve  Yorumcu                      Yüksekokulu,  École supérieure d´interprètes et de traducteurs)                      araştırmacılarının  bir  ürünüdür.  Yorumlayıcı  kuram  70’li                      yılların  sonunda  bu  okul  (bugünkü  Sorbonne  Nouvelle,                      Université de Paris III) etrafında gelişmeye başlar. Bu nedenle                       kuram kimi  zaman Paris okulu  olarak  da adlandırılır.  Kuramı                      özünde  Danica  Seleskovitch  (1921-2001)  ve  Marianne                      Lederer’e borçlu olsak da bugün özellikle  Fransızca konuşulan                       dünyada çok sayıda takipçisi ve yaygınlaşmasına katkı sağlayan                      kişi  bulunmaktadır.  Kuramın  en  bilinen  temsilcileri  arasında                      (Fransız       uyruklu)        Danica        Seleskovitch,         (Kanadalı                      araştırmacılar)  Marianne  Lederer,  Jean  Delisle  ile  İspanyol                       araştırmacı Amparo Hurtado yer almaktadır (Moya, 2010: 69).                             Dilbilim  kaynaklı  kuramdan  birçok  noktada ayrılmasına                      karşın, bir bakış açısına göre, dilbilim  kaynaklı çeviri kuramının                       bir  devamıdır:  Yorumlayıcı  çeviri  kuramı  dillerin  (dil                      dizgelerinin)  karşılaştırılması  temeline dayanmakta olup  çeviri                      birimi  olarak  (karşılaştırmacı  dilbilimcilerin  yaptığı  gibi)                      tümceleri  almaz;  aksine,  yorumlayıcı  kuram bağlamsal  çeviri                       üzerine  odaklanır,  söylemde  ortaya  çıktığı  şekliyle  anlamın                      çözümlenmesini  öne çıkarır (Delisle, 1984 : 50).                             Okulun  araştırmacıları  çeviri  olgusunun  dilbilimin                       (yapısalcılık,  üretici  dilbilgisi,  vb biçimsel  yönelimli  dilbilim)                      çerçevesini  aştığını  fark  ederler.  Çeviriyi  etkileyen  dilsel                      olmayan        etkenler  bulunmaktadır.            Yorumlayıcı         kuram                      araştırmacıları  metin  dilbilimine  ya da kendilerinin  (özellikle                       Jean Delisle’in) adlandırmasıyla  metinbilime  yönelirler.                             Kuramın  kökeninde  yorumlama,  sözden  soyutlama,                      yeniden  dile  getirme  gibi  üç  aşamalı  bir  çeviri  modeli                       geliştirmek  üzere  kendi  konferans  çevirmenliği  deneyimine                      dayanmış  olan  Danica Seleskovitch’in  mesleki  uygulamaları                      bulunmaktadır.                                                                                                       129","Çeviri Kuramları                                Model  kuramsal  ön  kabullerini  (fr.  postulat)  dönemin                       ruhbiliminden  olduğu  kadar  bilişsel  bilimlerinden,  çevirinin                      zihinsel  sürecine özel bir önem vererek alıntılamaktadır.                             Yorumlayıcı  kuramın  ana  kaygısı  “anlam”  sorunudur.                       Anlam sözel olmayan niteliktedir,  çünkü konuşanın söylediğini                      (belirtik  olan)  olduğu  kadar  söylemediğini  (örtük  olan)  de                      ilgilendirmektedir.  Bu “anlam”ı kavramak için çevirmen dünya                       bilgisini,    bağlamın  kavranmasını  ve  yazarın  söylemek                      istediğinin  anlaşılmasını  da kuşatan bir “bilişsel  birikim”e sahip                      olmak  zorundadır.  Bu  birikime  sahip  olmaması  durumunda,                       çevirmen  belirsizlik         ve  yorumların  çokluğu  sorunuyla                      karşılaşacaktır,  bu  da  çeviri  girişimini  başarısızlığa  uğratma                      riskine yol açmaktadır (Guidère, 2010: 69-71).                             Danica Seleskovitch  üç aşamalı bir  çeviri  süreci modeli                       geliştirmiştir:                             1)   Anlama – Bir  metni  anlamak  aynı  zamanda dilsel                                    bileşenini  (yazılı  göstergeler)  ve dildışı  bileşenini                                    kavramak  demektir.  Metnin  anlamı  tek  tek  her                                     okuyucunun         bilişsel      tamamlamaları          üzerine                                    kuruludur:  Anlamın  büyük  oranda  okuyucunun                                    bireysel  deneyimine,           ansiklopedik       bilgilerine,                                    kültürel  birikimine,  kısacası  yorumlama  becerisine                                     bağlı  olduğu  açıktır.  Anlamın  yorumlanmasında,                                    yalnızca  amaç odaklı  metinlere değil,  aynı zamanda                                     yazınsal  metinlere  ilişkin  olarak  da  öznelliğin                                    sınırları  bulunmaktadır  (Moya, 2010 : 76-78).                             2)   Sözden soyutlama bir sözcede yer alan düşünce ve                                    kavramların        zihinsel      olarak       ayrıştırılmasına                                     dayanmaktadır.  Eğer  çevirmen  özgün  metnin                                    sözlerini      soyutlamıyorsa,        bire     bir     çeviriye                                    başvurmak zorunda kalır (düzgüler  arası değiştirim;                                     fr.  transcodage)  ve  özellikle  aktarım  tehlikesinin                                    daha yüksek olduğu  çok  yakın  iki  dil  arasında bir                                    çeviri söz konusu  olduğunda,  yeni alıcılarına  hiçbir                                                                                                         130","Çeviri Kuramları                                       şey veya hemen hemen hiçbir şey ifade etmeyen bir                                     sonuç  metni  yazar.  Sözden  soyutlama  süreci                                    boyunca,  anlam  çevirmenin  bilincinde  kalır,  buna                                    karşılık  özgün  metnin  göstergeleri  (sözcükler,                                    tümceler)  unutulmak  zorundadır;  bu,  sözlü  çeviri                                     sırasında, ister ardışık  ister eşzamanlı olsun,  görece                                    daha kolaydır,  çünkü sözel söylemin  sesleri görünür                                    ve kaybolur,  fakat metnin  her zaman ortada olduğu                                    yazılı  çeviride  bunun  uygulanması  çok  zor  olur                                     (Moya, 2010:  78-79).                             3)   Anlamı yeniden dile getirme / söze büründürme erek                                    dilin  çevirmene  sunduğu  çok  sayıda  dile  getirme                                     olanağının  çevirmence seçimine dayanır. Çevirmen,                                    her ne  kadar  düşünceler  dizisi  çizgisel  olmasa  da                                    düşüncelerin ardışık olarak birleştirilmesi  yöntemini                                    kullanır  ve benzetmelere başvurmak  zorunda  kalır                                     (Delisle,  1984).  Çevirmenin  birleştirme,  çıkarımda                                    bulunma gücü, yaratıcılığı,  sezgisi, düşgücü özellikle                                    çeviri sürecinin bu aşamasında çok önemlidir (Moya,                                     2010 : 79-80).                             Seleskovitch’in  izinden  giden Jean Delisle (1980) söylem                      çözümlemesinden           ve  metin  dilbiliminden             yararlanarak                      yorumlayıcı  çeviri kuramının  çok daha öğretici bir değişkesini                       geliştirmiştir.      Özellikle       dillerarası     aktarım       sürecinde                      kavramlaştırma aşamasını incelemiştir.  Ona göre, çeviri süreci                      üç aşamada gerçekleşmektedir. Seleskovitch’in  üç aşamasını,                      anlama (1+2) ve yeniden dile getirme (3) şeklinde iki aşamada                       toplamış,  dördüncü bir aşama olarak, gerçekleştirilen  çevirinin                      doğru olup  olmadığının  sağlamasını yapmak üzere 4) sağlama                      çözümlemesi aşamasını eklemiştir.                              İlk  olarak,  sözcükler  arasındaki  anlamsal  ilişkileri                      çözümleyerek  ve  bağlam  aracılığıyla  kavramsal  içeriği                      belirleyerek kaynak metni şifresini çözmeye dayanan anlama (1                      + 2) aşamasını koyar.                                                                                                          131","Çeviri Kuramları                                Ardından,         akıl      yürütmeye          ve       düşüncelerin                       birleştirilmesine  başvurarak kaynak metnin  kavramlarının  bir                      başka dilde  yeniden  söze büründürülmesine  dayanan  yeniden                      dile getirme (3) aşaması gelir.                             Son  aşamada,  amacı  çevirmen  tarafından  yapılan                       seçimleri,  bir tür geri-çeviri biçimindeki  eşdeğerlerin niteliksel                      çözümlemesi          aracılığıyla      doğrulamak          olan     sağlama                      çözümlemesi (doğrulama) (4) bulunmaktadır (Moya, 2010 : 80).                          Metin dilbilimsel yaklaşım (ya  da  söylem çözümlemesine                      dayalı yaklaşım) :                             L’analyse du discours comme méthode de traduction:                       initiation à  la  traduction française de textes  pragmatiques                      anglais:  théorie  et  pratique  adıyla  Ottawa  Üniversitesi                      yayınlarından  çıkan  (1984)  yapıtında  Jean  Delisle  söylem                      çözümlemesi  üzerine  kurulu  bir  çeviri  yaklaşımı  önermiş                       olmakla  birlikte  yalnızca  yazınsal olmayan metinler  biçiminde                      tanımladığı  “amaç  odaklı  metinler”le  ilgilenmiştir.  Yararcı                      metin  yan  anlamsal  olmaktan  çok  düzanlamsal  olup  genel                      olarak nesnel bir gerçekliğe gönderme yapar, anlamın genellikle                       tek bir yorumuna izin  verir, çoğunlukla  düzgülenmiş  bir dilde                      kaleme alınır,  dolaysız  bir kullanımsal  amacı vardır ve az ya da                       çok öğretici bir metindir (Moya, 2010: 75).                             Delisle  söylem  çözümlemesi  aracılığıyla                   çevirinin                      otomatikleşmesini  ve çeviri devingenliğine,  dolayısıyla  “çeviri                       etkinliğinin      bilişsel    sürecinin  çözümlenmesine               dayalı”                      “metinbilimsel”  bir kuramın kurulmasını  hedefler.                             Çeviribilimsel  açıdan  söylem  çözümlemesi  başlıca  iki                       düzeyi ele alarak “anlam” üzerine odaklanma olanağı sağlar: tür                      düzeyi (belli  bir dile özgü dilsel  ve yazınsal  anlatım çerçevesi,                      örneğin  niyet  mektubu,  polisiye  roman,  vb)  ve  metin  düzeyi                       (birbirine  bağlı  ve  birbirini  tamamlayan  retorik  birimler:                      tümceler, paragraflar).                                                                                                          132","Çeviri Kuramları                                Bu önemli bir noktadır çünkü yineleme,  yansılama, bezek                       veya alıntılama  gibi metinler arasındaki açık veya örtük bağları                      ilgilendiren  metinlerarasılık  gibi  olgular  söz  konusudur.                      Çevirmen  örneğin  ünlü  bir  şiirin  bir  dizesini  gelişigüzel                       çevirmemek için bu bağları görebilmelidir.                             Ayrıca,  çevirmenin  özellikle  bağlamlara  ve  kültürlere                      özgü incelik  sözlerine  ilişkin  toplumdilbilimsel  bir duyarlılığa                       sahip olması önemlidir.                             Uzmanlık alanlarında,  söylem çözümlemesi terimbütünün                      kültürel  sınırlarını  göstermeye  yaramaktadır.  Bu  yüzden                       eğretilemeler her şeyden önce farklı kültürel dünya görüşlerinin                      belirleyicileri  olarak ortaya çıkmaktadır  (Guidère,  2010  :  69-                      71).                             Bize göre, dilbilim  karşıtı  olma iddiasındaki  yorumlayıcı                       kuram  ile  dilbilim  kaynaklı  çeviri  kuramları,  özellikle                      dilbilimsel  metinbilim,  söylem  çözümlemesi,  edimdilbilim  ve                      toplumdilbilim          arasında       tartışma       götürmez         bağlar                      bulunmaktadır.                              La Traduction aujourd’hui (1994)’de Marianne  Lederer                      yorumlayıcı         çeviri      kuramının         kazanımlarını         şöyle                      özetlemektedir:  “yorumlayıcı  çeviri kuramı … çeviri sürecinin                      özgün  metni anlamaya, dilsel  biçimini  sözden soyutlamaya ve                       anlaşılan düşünceleri ve duyumsanan duyguları  bir başka dilde                      dile  getirmeye  dayandığını  ortaya koymuştur  (Guidère,  2010:                      10).                              Yorumlayıcı kuramın özgünlüğü  özellikle  ikinci  aşamada,                      sözden soyutlama aşamasında yatmaktadır:  Metnin anlamının                      kavranmasındaki temel edim budur. Bu yolla  çevirmen metnin                      anlamını kendine mal etmek üzere sözcük düzeyini  aşar ve daha                       sonra  bunu  alıcının  koşullanmalarını  (dil,  kültür,  vb)  göz                      önünde  bulundurarak  erek dilde  yeniden  sözle  buluşturmak                      durumunda kalır.                             Söz  konusu model  kaynak dilde  anlama ve onu  izleyen                       erek  dilde  dile  getirme  aşamaları  arasındaki  ayrıma  dayalı                                                                                                         133","Çeviri Kuramları                         geleneksel yaklaşımları  tartışma konusu yapmaktadır (Guidère,                       2010: 70).                             Bir  metnin  anlamını  yorumlamak  hangi  düzeyde                      konumlanıldığını  belirlemeyi gerektirir: “Dil, dilin  tümcelere ve                       metne dönüşümü  arasında  ayrım yapmak  gerekir;  zira her ne                      kadar bu düzeylerin  tamamında “çeviri  yapılabiliyor”  olsa da,                      çeviri işlemi  sözcük, tümce veya metin çevriliyor  oluşuna göre                      farklılık  gösterir” (Lederer, 1994: 13).                             Sözcük, tümce ve metin arasındaki bu ayrım Paris okulunu                       iki  tür  çeviri  arasında  ayrım  yapmaya  götürür,  dilsel çeviri                      (bağlam dışı  sözcük  ve tümce çevirisi)  ve  yorumlayıcı çeviri                      (metin çevirisi veya kısacası çeviri).  Marianne Lederer’e göre,                       gerçek çeviri ancak metinlere göre, bir başka deyişle, bir söylem                      çerçevesinde ve bir  bağlama göre kavranabilir:  “Yorumlayıcı                      çeviri  eşdeğeriyle çeviridir,  dilsel  çeviri  dengiyle çeviridir.                       Eşdeğerlik  ile  denklik  arasındaki  temel  ayrım  birincisinin                      metinler arasında, ikincisininse  dilsel öğeler arasında kuruluyor                      olmasıdır”  (Lederer, 1994: 51, aktaran Guidère, 2010: 70).                         ESIT ’in görüşlerinin özeti:                             47                             1)   Çeviri yazarın demek istediğini  yansıtmalıdır.                              2)   Çeviri bunu deyimsel biçimde yapmalıdır.                             3)   Çeviri,  bir zamanlar özgün metnin  okurlar üzerinde                                    yarattığı etkiyi,  kendi okurları üzerinde yaratmalıdır.                              Bununla birlikte,  yazınsal  metinler  için 3’teki durum  her                      zaman  mümkün  olmayabilir;  bu,  anlamanın  ve  duyguların                      tarihten bağımsız  olduğu anlamına gelebilir.                             2’deki  duruma  gelince,  çevirmenler  çoğunlukla  metnin                       kabul edilebilirliğinden   (erek dilin kurallarına uygunluğu)  yana                      değil,  özgün  metne  uygunluğundan  yana  (bu  hem  yazınsal                       metinleri       hem       de     bazen      amaç        odaklı      metinleri                         47  Ç.N.: École normale  supérieure des Interprètes et des Traducteurs                                                                                                       134","Çeviri Kuramları                         ilgilendirmektedir)  tercih kullanmaktadırlar  (Moya, 2010:  70-                       75, 85).                           Eleştirel Yaklaşım                              Yorumlayıcı  kuram  özellikle  çeviri  eğitimi  (ardıl  ve                      eşzamanlı) açısından tartışma götürmez bir uygulayımsal  yarara                       sahiptir.  Kuram aynı zamanda amaç odaklı,  yani baskın işlevi                      estetik  işlev  olmayan  metinlerin  çevirisinde  de uygulanabilir                      gözükmektedir.  Buna karşılık,  (baskın işlevi  estetik işlev olan)                      yazınsal  metinler söz konusu olduğunda  kuramın uygulanması                       daha sorunludur. Peter Newmark kuramı, daha doğrusu Danica                      Seleskovitch’i  iki nedenle eleştirmektedir:                             1)   öncelikle  sözleri  unutup  anlamı çevirmek, meseleyi                                    aşırı  basitleştirmek  ve  birçok  ayrıntının                 ve                                     anlambirimciğin         gözden  kaçırılması          anlamına                                    gelmektedir.                             2)   özgün  metinde  gözükmeyen  deyimsel  kullanımları,                                    kalıplaşmış  bileşikleri,  kalıpyargıları,  basma  kalıp                                     tümceleri  tercih  etmek,  gösterilenin  ayrıntılarını                                    bozmak demektir (Moya, 2010: 8).                               Terimbilimsel  ayrımın gerekliliği  :                             ESIT’in  anlam  kuramının  anlam  (fr.  signification)  ve                      değer (fr. sens) arasındaki  yaptığı  terimbilimsel  ayrım  da bu                      çeviribilim  okulunun  tartışma götürmez  katkıları  arasında yer                       almaktadır.                             a)   Anlam  dil  düzeyine  ait  olup  çeviri  alanında  buna                                    karşılık  gelen  şey düzgü değiştirmedir. Dolayısıyla                                     düzgü  değiştirme  dilin              yalıtılmış      birimleri                                    düzeyindeki  bir tür “çeviri”dir  (düzgü değiştirme  =                                    dilsel eşdeğerlik). Düzgü değiştirme rakamların, özel                                     adların  ve  tek  anlamlı  birçok  bilimsel  terimin                                                                                                        135","Çeviri Kuramları                                       çevirisinde  kullanılmaktadır;  değerin  önceden  bir                                     yorumlama  olmaksızın  “çevirisi”  söz konusudur  (=                                    Jean Delisle’e göre tıpkıçeviri, 1993,  La traduction                                    raisonnée)                              b)   Buna karşılık,  değer söz düzeyine  ait  olup  gerçek                                    çeviri  çoğu  durumda  bu  düzeyde  yapılmaktadır                                    (yorumlayıcı  çeviri).  Değerin  yorumlanmasından                                     sonra yapılan çeviridir bu. Söz konusu çeviri bağlam                                    içerisindeki  sözcüklerin,  öbeklerin,  tümceciklerin,                                    tümcelerin  çevirisinde  uygulanmaktadır  (gerçek                                     anlamda çeviri = bağlamsal eşdeğerlik).                             Yorumlayıcı  kuramın  anahtar sözcükleri  anlam,  söylem,                      ileti,  bilgi  ve kurmaca olmayan iletişimdir.                             Dildeki  bir  anlama  (ya  da  bir  sözcüğün  kabul  edilen                       anlamına) diğer dilde birçok anlam karşılık gelebilir;  bu nedenle                      tümceyi  veya  metni  iyi  çevirmek  için  her  zaman  sözcüğün                       anlamını  yorumlamak  gerekir.  Kimi  zaman,    yine  de  düzgü                      değiştirmenin sonucu (sözlükte  bulunan  eşdeğer) ile  çevirinin                      sonucu (bağlam içerisinde  yorumlama) çakışır; bu durumlarda                      “yorumlayıcı”  çevirmenin  nadiren  başvuracağı (veya ESIT’e                       göre  hiçbir  zaman)  başvurmayacağı  bire  bir  çeviri  söz                      konusudur.                              Sonuç  olarak,  yorumlayıcı  çeviri  kuramı  erek  okura,                      üretilen  çevirinin  anlaşılırlığına  ve  erek  kültürdeki  kabul                      edilebilirliğine  özel bir önem veriyor oluşu nedeniyle erekçidir                      (Guidère, 2010 : 71, Moya, 2010 : 70-71).                                                                                                                       136","Çeviri Kuramları                         B.V. OYUN KURAMI                                Oyun  kuramı  akılcı  bir  temele  sahip  çıkar  çatışması                       ilişkilerini  betimlemek  üzere matematikçi John von Neumann                      tarafından geliştirilmiştir.  Belli  bir durumda  kazançları en üst                      düzeye çıkarmak ve kayıpları  en az düzeye indirmek  üzere en                      iyi  stratejiyi  bulma  düşüncesine  dayanmaktadır:  “Minimax                      stratejisi” olarak adlandırılmaktadır.  Kuram, içinde çevirinin de                       bulunduğu,  farklı insan etkinliğinin  birçok alanında ardı ardına                      uygulanmıştır.                             Çeviribilimcilerin  dikkatini  çeken  “optimizasyon”  (tr.                       verimliliği  artırma) düşüncesi olmuştur: Çevirmene fazla zaman                      kaybetmeden  karar  alma  süreçlerini  daha  verimli  yönetme                      konusunda  nasıl  yardımcı  olunabilir?  Jiří  Levý  (1967)  oyun                       kuramının  bu  konuda  katkısı  olabileceğini  düşünmektedir:                      “Çeviri kuramı kuralcı olma eğilimindedir:  çevirmenlere en iyi                      çözümleri öğretmeyi hedeflemektedir. Fakat çevirmenin asıl işi                       yararcıdır. Çevirmen harcadığı en az çaba ile en yüksek etkiyi                      sağlayan  çözüme  başvurmaktadır.  Sezgisel  olarak  minimax                      stratejisine başvurmaktadır» (Guidère, 2010: 74).                               Dinda L. Gorlée (*1943)  aynı yaklaşımı benimsemekte                      fakat farklı kuramsal önkabullerden  yola çıkmaktadır.  Ludwig                      Wittgenstein’ın            Tactatus         Logico-Philosophicus’unda                       geliştirdiği  dil  oyunu  kavramından  esinlenen  Gorlée  “çeviri                      oyunu”  olarak  adlandırdığı  bir  çalışmaya  girişir.  Çeviri  önce                      yapbozla,  ardından  da satrançla karşılaştırılmaktadır:  “Çeviri                       oyunu  çeşitli  çözümler  arasındaki  akılcı  ve kurallı  seçimlere                      dayanan bireysel bir karar oyunudur» (Gorlée, 1993). Gorlée’ye                      göre,  bir  oyunun  amacının  her  zaman  söz  konusu  oyunun                       koyduğu  kurallar  çerçevesinde  en  uygun  çözümü  bulmak                      olması nedeniyle  (çeviriyi)  oyunla karşılaştırmanın  yerinde bir                      yaklaşım olduğunu belirtmektedir.                                                                                                           137","Çeviri Kuramları                                Bu  bakış  açısı  çevirinin  genel  boyutunu  gün  ışığına                       çıkarma olanağı  sağlamaktadır. Oyun gibi  çeviri de aynı  anda                      hem  avantajları  hem  de  olumsuz  yanları  olan  belirsizlikler                       sunmaktadır.  Örneğin,  satranç  oyunuyla  kurulan  benzerlik,                      oyunu yöneten kurallarla dili belirleyen kuralları aynı düzlemde                      görmeyi sağlamaktadır. Fakat çeviride oyunda kazanmak ya da                      kaybetmek değil, en uygun çözümü  bulma konusunda  başarılı                       olmak veya başarısız olmak söz konusudur.                             Oyun  kuramı  çeviri  sürecini  etkileyebilecek  olan                      duygusal,       ruhsal  ve  ideolojik          etkenleri  göz  önünde                       bulundurmamaktadır.  Çevirmenin  eğitim  eksikliğini  de hesaba                      katmamaktadır.  Mesleki  gerçekliğin  güçlüklerini  göz  önünde                      bulundurmayan  biçimsel  ve ülküselleştirilmiş  bir yaklaşımdır.                      Oyun  kuramının  çeviriye  uygulanmasını  sorunlu  hale  getiren                       bir başka şey de, çeviride eğlence boyutunun  olmayışıdır.                             Mathieu  Guidère,  eğer oyun  kuramının  amacı  dizgesel                       olarak  en  iyi  çözümü  bulmaksa,  bu  yaklaşımı  amaç  odaklı                      çeviriyle  sınırlamanın  (yani bilgilendirici,  bilimsel  veya teknik                      metinler) daha uygun olacağını düşünmektedir (Guidère, 2010:                      74-75).                         Jiří Levý: “Karar Alma Süreci Olarak Çeviri” (1967)                              (Aşağıdaki  sayfalar  Jiří  Levý’nin  To  Honor  Roman                      Jakobson : Essays on the Occasion of his Seventienth Birthday,                       11  October 1966,  vol.  3,  II,  Hague, 1967,  pp. 1171-1182’de                      yayımlanan  “Translation  as  a  Desicion  Processe”  adlı                      makalesine dayandırılmaktadır.  Burada Stefano Traini’nin,  Siri                      Nergaard’ın  editörlüğünde  yayımlanan  günümüz  çeviribilim                       metinleri  antolojisi  Teorie contemporanee della traduzione.                      Strumenti  Bompiani,  Milano,  1995,  pp.  63-83’te  yer  alan                      İtalyanca çevirisi  La traduzione come processo decisionale’den                       yararlanıyoruz.  Fransızcaya  tarafımızdan  çevrilmiş  olup                      eklenen açıklamalar veya tarafımızca çıkarılan bölümler  köşeli                      ayraç içerisinde belirtilmiştir.)                                                                                                        138","Çeviri Kuramları                                “1. Niyeti bakımından  ele alındığında,  çeviri  bir iletişim                       sürecidir:  çevirme  eyleminin  amacı  özgün  metnin  bilgisini                      yabancı okura iletmektir.  Çevirmenin  uygulaması  bakımından                      ele alındığında  çalışmasının  her anında [...] çeviri  etkinliği  bir                       karar verme  sürecidir:  belli  sayıda  ardışık  durumlar  dizisi  -                      hamleler, oyunda olduğu gibi-  belli  sayıdaki seçenek arasından                      seçim yapmaya zorlayan durumlar. [...].                              Basit bir  örnek,  karar verme sorununun  temel  öğelerini                      ortaya koyacaktır. Varsayalım ki  bir  İngiliz  çevirmen Bertold                      Brecht’in  Der  gute  Mensch von  Sezuan  adlı  komedisinin                       başlığını  çevirmek  durumunda.  İki  olasılık  arasından  karar                      vermek zorunda kalacaktır:                        Der gute Mensch von Sezuan                      The Good Woman of Sechuan                Der gute Mensch von Sezuan                      (Le bon homme de Sichuan)               (La bonne femme de Sichuan)                      (Sichuan’ın uslu kocası)                (Sichuan’ın uslu karısı)                               Karar alma sorununun temel öğeleri şunlardır:                             Durum  (yani  biçimselleştirilmiş  bir  kuramda  belli  bir                       model aracılığıyla  açıklanabilecek olan gerçeğin soyutlanması):                      İngilizcede,  gerek sözlüksel anlamı, gerekse de biçemsel değeri                      Almancanın  Mensch (…)  sözcüğüne  eşdeğer  olabilecek  bir                      sözcük  bulunmamaktadır  (çünkü  person başka bir  biçemsel                       düzeye       aittir);    anlam      alanı     iki     sözcük      tarafından                      kapsanmaktadır: man (homme) ve woman (kadın).                             I no’lu  yönerge olası seçenekler sınıfını belirlemektedir:                       “homo  sapiens” adı  verilen  varlıkları  ifade eden İngilizce  bir                      sözcük bulmak gerekmektedir.                             Paradigma (yani olası çözümler sınıfı;  bizim  örneğimizde                      paradigmanın  iki  üyesi bulunmaktadır:  man (adam) ve woman                       (kadın).                             II  no’lu  yönerge  iki  seçenek  arasındaki  seçimi                      yönetmektedir.  Yönerge bağlama bağlıdır:  Bizim  örneğimizde                       bütün  komedinin  bağlamına  (büyükçül-bağlam)  bağlıdır.  İki                                                                                                       139","Çeviri Kuramları                         seçenek  eşdeğer  değildir;  seçim  rastgele  yapılmaz,  fakat                       bağlama bağlıdır. Her yorum sorun çözmenin (problem solving)                      yapısını  içinde  barındırır:  Çevirmen sözcüğün  olası  anlamları                       sınıfından  ve  baskın  düşünceler  sınıfından,  farklı  kişi                      tasarımlarından,  biçimden  veya  yazarın  felsefi  görüşünden                      seçim yapmak zorundadır. Seçim, aralarından seçim yapılacak                      seçenek sayısı  az  ise  veya  bağlam  tarafından  bu  seçenekler                       azaltılmışsa  sınırlıdır  (daha kolaydır).                             Çevirmen seçeneklerden birine  karar verdiği anda, kendi                      seçimiyle,  sonraki “hamle”lerin sayısını  da belirlemiştir:  Dilsel                       biçimler  gibi  teknik sorunlara, bu arada da, örneğimizdeki  gibi                      gülmece  kahramanının  yorumlanması  ve temsilinin  karmaşık                      biçimi  gibi  “felsefi  sorunlara”  ilişkin  kararlarını  da önceden                      belirlemiştir.  Bu da çevirmenin ardı ardına belli  sayıda kararla                       bağlamı  belirlediği  anlamına  gelir,  çünkü  çeviri  süreci  tam                      bilgiye  dayalı bir oyuna benzer – oyunda her bir hamle önceki                      kararların bilinmesinden  ve kendisinin  kaynaklandığı  durumdan                       etkilenir (satranç oyunu tabi ki, kağıt oyunu değil). Birinci  veya                      ikinci seçeneğe karar verirken, çevirmen olası iki oyundan birini                      oynamaya karar vermiştir. [...]                             [...]                              Çeviri  kuramı  için  olası  yaklaşımlardan  biri  belli  bir                      seçime  bağlı  olarak  ardışık  bütün  kararların  göz  önünde                       bulundurulması  ve  çeşitli  sorunların  çözümü  için  öncelik                      sırasının  ve  bu  açıdan  gözlemlenen  yazın  yapıtındaki  çeşitli                      öğelerin önem düzeyinin  belirlenmesidir.                             İki  farklı  oyunun  (dolayısıyla  Brecht’in  komedisinin                       alternatif  iki  yorumundan  kaynaklanan  iki  karar  dizisinin)                      sonuçları farklı iki çeviri değişkesidir;  bunların mesafesi metne                      katıştırılan  farklı kararların sayısından yola çıkılarak ölçülebilir.                              Çeviri  sürecini,  bunun  uygulama  deneyimine  uygun                      olması gibi  basit bir gerekçeyle karar sorunları çerçevesinde ele                      alabiliriz.  Sonuç olarak, oyun kuramının  biçimsel yöntemlerini                      çeviriye uygulamak mümkün olabilir.                                                                                                         140","Çeviri Kuramları                                [...]                              2. İngiliz  bir çevirmenin Almanca “Bursche” sözcüğünün                      anlamını  vermek durumunda  olduğunu  var sayalım.  Üç aşağı                      beş yukarı eş anlamlı  bir  deyişler kümesinden  seçim yapabilir:                       «boy»,  «fellow»,  «chap», «youngster », «lad»,  «guy»,  «lark»,                      vb. Bu onun dizin  ekseni (paradigması), yani belli bir yönergeyi                      yerine  getiren,  bu  durumda  anlamsal  bir  öğeler  sınıfıdır;  «a                      young man» («un jeune homme»). Paradigma bir tür tanımlama                       yönergesi  (definitional  instruction)  olarak  adlandırdığımız  bu                      yönerge aracılığıyla  nitelendirilecek  ve çerçevesi çizilecektir.                      Bir  tanımlama  yönergesi  paradigmaya  biçim  vermekte,                       paradigma  da  onun  tanım  yönergesinin  içerikleri  tarafından                      oluşturulmaktadır.  Bununla  birlikte  bir  paradigma  bütünüyle                      eşdeğer öğeler kümesi olmayıp  çeşitli ölçütlere göre (biçemsel                       düzey,  anlamın  çağrısımsal  uzantıları,  vb)  düzenlenmiş  bir                      kümedir.                             Çevirmenin  var  olan  seçenekler  arasından  seçim                      yapmasını  yöneten  yönergeler  seçici  yönergeler  (selective                       instructions)  olarak  adlandırılabilir.            Bunlar  her  türden                      olabilirler  (tıpkı  tanım  yönergeleri  gibi):  anlamsal,  ritmik,                      biçemsel, vb.                             Bir  sözlüksel  birimin  (aynı  zamanda  da  daha  yüksek                       düzeydeki öğelerin) seçimi bilinçli  veya bilinçsiz  bir biçimde bu                      yönergeler  dizgesi  tarafından yönetilmektedir.  Bu  yönergeler                       dilsel  malzemeye  bağımlı,  nesnel  yönergeler  olabileceği  gibi,                      büyük  oranda çevirmenin  bellek  yapısına,  estetik ölçütlerine,                      vb. bağımlı  öznel  yönergeler de olabilir.  Metinde yer alan son                      terim  gerçekleştiriminden  sorumlu  yönergeler  dizgesinden                      hareketle  çözümlenebilir;  terimin  oluşum  modelini,  üretici                       modelini  yeniden oluşturmak mümkündür.                             Okurun metnin içerdiği  gösterilenleri  yorumlaması  da bir                      dizi  “hamle”  halini  alır:  Anlamsal  bir  birimin                     olası                       yorumlarından birinin  seçimi en genel gösterilenlerden en özgül                      olanlara  kadar  bir  kararlar  dizisi  olarak  temsil  edilebilir.                      Kuralları      belirlenmiş       bir    yorumlama          modeli      olarak                                                                                                       141","Çeviri Kuramları                         recognascative         model       bu     anlamsal        kuram       üzerine                       kurulabilmektedir:                                                    to existe (exister / var olmak)                      to move (se mouvoir / hareket etmek)           to rest (se reposer / dinlenmek)                         to move as a     to move in parts      to sit        to stand    to                            whole                                                         lie                      (mouvoir)           (remuer)              (s´asseoir)   (être       (être couché)                      (hareket ettirmek)   (kıpırdatmak)        (oturmak)     debout)     (yatmak)                                                                              (ayakta                                                                              durmak)                      to walk             to ride               to drive      to fly                      (marcher)           (monter à cheval)     (conduire)    (voler)                      (yürümek)           (ata binmek)          (araba        (uçmak)                                                                sürmek)                                to drive (conduire) (sürmek) to be driven (être conduit) (sürülmek)                              Çevirmen,  kendi  kararlar  dizgesinde,  yazarın  özgün                       metinde yaptığına göre bir fazla ya da bir eksik adım atabilir.                             Çevirmenin  kararları gerekli  veya gereksiz,  istemli  veya                      istemsiz  olabilir.  Karar (dilsel  veya dildışı)  bağlam tarafından                       dayatılıyorsa istemlidir.                             [...]                             3.  Denk  yönerge  veya  paradigma  modelleri  bunların                       içlerinde  gerçekleştikleri  yapıya bağımlıdır;  [...] Dillerin  belli                      bir  anlam  alanının  sözcüksel  kesitlenmesinin  yoğunluğu                      bakımından  farklılık  gösterdikleri  bilinmektedir.  [...]    Çıkış                      dilinin  varış diline  göre anlamsal kesitlemesi ne kadar büyükse,                       çeviri değişkelerinin  çeşitliliği  o kadar büyük olmaktadır; temel                      İngilizceden  (basic  english)  ölçünlü  İngilizceye  çeviri  süreci                       aşağıdaki gibi gösterilebilir:                                                     produce (produire / üretmek)                        make (faire / yapmak)    manufacture (construire / inşa etmek)                                                    constitute (former / oluşturmak)                                                                                                        142","Çeviri Kuramları                                Aksine,  çıkış  dilinin  varış  diline  oranla  sözcüksel                       kesitlemesi  ne  kadar  sınırlı  olursa,  çeviri  değişkelerinin                      çeşitliliği  o kadar sınırlı  olmaktadır [...].                             produce (produire / üretmek)                           manufacture (construire / inşa etmek )           make (faire / yapmak )                           constitute (former / oluşturmak)                              [...]                             Belli  bir  ilişkiler  ağının,  örneğin  bir  tiyatro  oyununun                       kişilerinin,  anlamsal yapılanışını  ele alırken, bunu belli sayıdaki                      yönergeyi  birleştirerek  yapmamız  gerekir,  yani  yönergeler                      sözdiziminin  alanına girmekteyiz.                              [...]                             Çeviri aynı zamanda hem bir yorumlama hem de yaratım                      olduğundan,  kendi  çerçevesi  içerisinde  işlemsel  olan  karar                      süreçleri iki türdür:                              1)   çıkış dilindeki  bir sözcüğün (veya daha karmaşık bir                                    anlamsal  yapının)  anlamsal  paradigma  öğelerinin                                    seçimi,  yani metnin  “gösteren”inin  olası  yorumları                                     arasında yapılan seçim;                             2)   1’de seçimi yapılan “gösterilen”e üç aşağı beş yukarı                                    denk  gelen  varış  dilindeki  terimlerin  (eylemcil                                    yapılar)  paradigmasının  seçimi,  yani  “gösterilen”in                                     dile getirilişi.                             Çevirideki  karar süreçleri anlamsal yönü (göstergeleriyle                      ilişkileri  tarafından  belirlenmiş  olan  birimlerden  oluşan                       dizelgeyi  ifade eden şey), sözdizimi  (yani eğer “birim” kavramı                      ile paradigmaları  veya yönergeleri  anlıyorsak,  bu birimleri  bir                      araya  getirme  kurallarını)  ile  göstergebilimsel  bir  dizgenin                      yapısına sahiptir. Tüm göstergebilimsel  süreçler gibi,  çevirinin                       de yararcı boyutu bulunmaktadır.                             4.  Çeviri  kuramı  en  verimli  çözüme  ilişkin  olarak                      çevirmenlere  yönergeler  verdiğinden  dolayı  kuralcı  olma                       eğilimi  göstermektedir; ne var ki,  gerçek çeviri  işi  yararcıdır;                                                                                                       143","Çeviri Kuramları                         çevirmen en az çabayla en büyük etkiye erişme olanağı sunan                       çözümlerden birinden yana karar verir. Bu da çevirmenin sözde                      minimax  stratejiden  (minimax  strategy) yana sezgisel  olarak                      karar verdiği anlamına gelir.                              Örneğin, ünlülerin  anlatımsal değerlerinin  şiirin  duygusal                      şemasının  bütününde  önemli  bir  rol  oynadığı  bir  durumda                      özgün  metindeki  ünlülerin  uyaklarını  koruyan  bir  çevirinin                      tercih edilebilir  olduğuna  kuşku yoktur. Oysa işini  bu şekilde                      karmaşıklaştırırken  çevirmenin ödeyeceği bedel o denli yüksek                       olabilir  ki  günümüz  çevirmenleri  bundan  vazgeçmeyi  tercih                      ederler.    Aynı  dizge,  daha  düşük  bir  kesinlikle,  düzyazı                      çevirmenleri tarafından da benimsenmektedir:  Uzun deneme ve                       yeniden yazma saatlerinin  sonunda, daha iyi  bir çözüm bulma                      olanağı  olmasına  rağmen,  tümceleri  için  gerekli  tüm                      gösterilenleri  ve tüm  biçemsel  değerleri  üç aşağı  beş yukarı                      ifade eden bir biçim bulmaktan memnundurlar.                             Çevirmenler  genellikle  karamsar bir  strateji  benimserler                       ve ancak “değeri” [...] dilsel ve estetik ölçütleri  çerçevesinde                      belli  bir  en alt  sınırın  altına  inmeyen  çözümleri  kabul  etme                      kaygısı  taşırlar.  Çevirmenin  işinin  yararcı  yanı  minimax  bir                       stratejiye  dayalı  olduğundan,              çevirmenlerin  tercihlerini                      değerlendirmek  ve  hesaplamak için  matematiksel  yöntemleri                      kullanmak  (bir  başka  deyişle  çevirmenlerin  yöntemi  olarak                       tanımlanan  şeyi  oluşturan  etkenleri  belirlemek)  mümkün                      olabilmelidir.                             [...]                             Çevirmen açısından,  biçemsel  bir  aracın önem  derecesi,                       yalnızca diğer değerlerle ilişkili  olarak ölçülebilen,  içinde dilsel                      arılığa yüklenen değerin de bulunduğu  göreli bir değerdir.                             [...]                              Araştırmaları  çevirmenler  tarafından  ele alınan  sorunlar                      üzerinde  sürdürmek  ilginç  olabilir;  minimax  stratejilerin                      uygulanmasından  yararlanılabilir.  [Özellikle  aşağıdaki sorulara                      yanıt arama konusuna odaklanılabilir:]                                                                                                         144","Çeviri Kuramları                                1)   Farklı  biçemsel  araçlara ve farklı  yazınsal  türlerde                                     (düzyazı,  şiir,  dram,  folklor,  gençlik  yazını,  vb)                                    bunların  korunmasına  hangi  düzeyde  gereklilik                                    atfedilmektedir?                             2)    Farklı yazınsal türlerde dilsel  ve biçemsel ölçütlerin                                     göreli önemi nedir?                             3)   Farklı       çağların  ve  çeşitli           metin     türlerinin                                    çevirmenlerinin  çevirilerini  sundukları  kitlenin  var                                    sayılan  niceliksel  içeriği  (muhtevası)  ne olmuştur?                                     Günümüz  çevirmenleriyle,  okur  kitlesinin  güncel                                    taleplerinin         keşfini        amaçlayan            görgül                                    çözümlemelerin  sonuçlarıyla  bunların  metinlerinin                                     (gerçek)  alımlaması  karşılaştırılabilir”  (Nergaard,                                    1995: 63-83).                              Jiří Levý çeviriyi  çevirmenin  yönergeler, yani en verimli                      çözüme ulaşmak amacıyla anlamsal ve sözdizimsel  seçenekler                       arasından seçim yaptığı  bir durum olarak tanımlamaktadır.  Bu                      nedenle,  çeviribilimsel  kurama katkısı  çok daha büyük olsa ve                       bu  katkıyı  yalnızca  oyun  kuramıyla  yakınlığına  indirgemek                      doğru olmasa bile, bazen oyun kuramı ile ilişkilendirilmektedir.                      Levý  aynı  zamanda  Çeviri  Araştırmalarının  (Translation                      Studies) ve yazınsal çevirilerin  dizgesel incelemesinin  öncüleri                       ile de ilişkilendirilebilir.  Aslında, Çeviri Araştırmalarının  (70’li                      yıllar)  Hollandalı,  Belçikalı  ve  İngiliz  araştırmacıları  büyük                      oranda Rus biçimciliğinden  ve etkisi Levy’nin çeviri kuramında                       da  kendini  ele  veren  Prag  kaynaklı  işlevsel  yapısalcılıktan                      esinlenmişti.  Çeviri sürecine (metnin başında alınan bir kararın                      sonraki  bütün  kararları  etkileyebileceği)  bir  karar süreci gibi                      dizgesel bir bakış Translatin Studies (J. Holmes, Al. Lefevere)                       ekolünün diğer çevirmenlerinde de görülmektedir.                                                                                                              145","Çeviri Kuramları                         B.VI. EYLEM KURAMI                                Eylem  kuramı  Almanya’da  80’li  yıllarda  Justa  Holz-                       Mänttäri         tarafından         geliştirilmiştir.        Holz-Mänttäri                      Translatorisches Handeln: Theorie und Methode  (Helsinki,                      1984)  gibi  çeviri  üzerine birçok  kuramsal  kitabın  yazarı olup                      Finlandiya’da  yaşayan profesyonel  çevirmen,  çeviribilimci  ve                       Alman çeviri  eğitmenidir.  Çeviri  bu kuram çerçevesinde belli                      durumlara  ve  mesleki  bağlamlara  uygun  metinler  üretmeyi                      amaçlayan        kültürlerarası       bir     iletişim      süreci     olarak                       görülmektedir.  Uzmanlar  ile  müşteriler  arasında  basit  bir                      etkileşim  aracı olarak kabul  edilmektedir  (Guidère,  2010:  71-                      72).                             Çeviriye  bu  yararcı  yaklaşımı  geliştirmek  üzere  Holz-                      Mänttäri eylem  kuramına  ve büyük  ölçüde  iletişim  kuramına                       dayanmıştır.  Böylece  çevirmenin  bazı  mesleki  bağlamlarda                      aşmak zorunda kaldığı  kültürel güçlükleri  ortaya koyabilmiştir.                              Eylem  kuramının  birinci  amacı,  etkili  bir  iletişimi                      güçleştiren engelleri azaltmaya olanak veren bir işlevsel  çeviri                      anlayışını  yaygınlaştırmaktır.  Bu amaca ulaşmak üzere, Holz-                      Mänttäri (1984)  kaynak metnin  yapısı ve işlevi ile sınırlanan                      küçükçül  bir  çözümlemesinin  yapılmasını  önermektedir.                       Araştırmacıya  göre,  kaynak  metin  kültürlerarası  iletişimin                      işlevlerinin  yaşama geçirilmesinden  başka bir şey değildir.  İçsel                      bir  değeri  bulunmamakta,  ancak  çevirmenin  kendisine                       belirlediği  iletişimsel  amaca göre  değişiklik  göstermektedir.                      Çevirmenin  birincil  kaygısı  müşteriye  aktarılması  gereken                      iletidir.  Kullanılacak  eşdeğere karar vermeden önce, çevirmen                      iletinin  konusunun  erek kültür  bağlamında  ne düzeyde  kabul                      edilebilir  olduğunu  değerlendirmek zorundadır (Guidère, 2010:                       71-72).                             Örneğin,  eylemsel  çeviri  kuramı  kaynak  metindeki                      kültürel  öğeleri,  özgün  öğelerden  uzak  gözükseler  bile,  erek                       kültürdeki  daha  uygun  öğelerle  değiştirmeyi  önermektedir.                      Amaç kültürlerarası iletişim  çerçevesinde belirlenen aynı amaca                                                                                                       146","Çeviri Kuramları                         ulaşabilmektedir.  Çevirinin doğasını ve biçimlerini  kesin olarak                       belirleyen tek şey eylemdir.                             Çevirmen  özgün  iletinin  üreticisini  son  alıcıya  ulaştıran                      zincirin  halkası  olarak  ortaya  çıkmaktadır.  Müşterinin                       ayrıcalıklı  muhatabı  olup  kendisine  karşı  başlıca  ahlaki                      sorumluluğa  sahiptir.  Holz-Mänttäri  (1986) ayrıca çevirmenin                      zorunlu  mesleki  niteliklerini  ve çevirmenleri  geliştirmek  için                      gereken  eğitimin  nasıl  olması  gerektiğini  de  açıklamaktadır                       (Guidère, 2010:  71-72).                             Dolayısıyla  eylemsel  çeviri  mesleki  metinlerin  üretimi                      için  çerçevedir. Çevirmenin  eylemi  işlevine  ve amacına bağlı                       olarak  belirlenmektedir.  Kaynak metin  iletişimsel  bileşenleri                      içeren  bir  öğe  olarak  kabul  edilmekte,  son  ürün  işlevsellik                      ölçütüne  dayalı  olarak  değerlendirilmektedir.  Bir  şartname                       (çeviri  yönergesi)  son  çeviri  olan  ürünün  özelliklerini                      tanımlamaktadır:  İletişimin  amacını,  gerçekleşme  biçimini,                      öngörülen  ücretlendirmeyi,  istenen süreleri, vb belirlemektedir                      (Guidère, 2010:  71-72).                              Dolayısıyla,  hedeflenen  iletişim  durumundaki  insan                      gereksinimlerini  ve  varış  kültüründeki  toplumsal  rolleri  göz                      önünde  bulundurması             gereken  çevirmenin  çalışmasının                      bütününü  işlev  belirlemektedir.  Holz-Mänttäri  (1984:  17)                       durumlara  göre en az yedi  rol  belirlemektedir:  çeviri  isteyen,                      para sağlayan, kaynak metnin  üreticisi,  çevirmen, erek metnin                      uygulayıcısı,  son alıcı,  yayıncı (Guidère, 2010 : 71-72).                              Bu rollerin  devamı içerisinde,  çevirmen “ileti  aktarıcısı”                      olarak  kabul  edilmektedir:  Belli  bir  anda ve  belli  bir  amaca                      uygun  olarak özel  bir iletişim  üretmek zorundadır.  Fakat aynı                      zamanda  uzman  olarak  kültürlerarasılık  içerisinde  para                       sağlayıcı  müşteriye  önerilerde  bulunarak  ve  gerektiğinde                      kendisiyle  hedefe ulaşmak için en uygun araç konusunda görüş                      alışverişinde  bulunarak davranmak zorundadır.                             Holz-Mänttäri’ye  göre,  çevirmen  gözetilen  hedefe                       ulaşmayı  güçleştiren  kültürel  engelleri  aşmak  için  gerekli                      gördüğü  tüm  önlemleri  almak  zorundadır.  Ayrıca,  sipariş                                                                                                       147","Çeviri Kuramları                         sahibiyle  çevirisinin  yayımlanması  için en uygun zamanı ve en                       uygun  koşulları  müzakere  etmelidir.  Kısacası  çevirmen  erek                      kültürde  çevirinin  başarısından olduğu  kadar başarısızlığından                      da sorumludur (Guidère, 2010: 71-72).                              Biraz radikal nitelikli  söz konusu kuram, Christian  Nord                      (Text Analysis in Translation, Amsterdam/Atlanta, 1991: 28)                      gibi  işlevsel  yaklaşım  taraftarlarının  da aralarında  bulunduğu                      birçok  çeviribilimci  tarafından  eleştirilmiştir.  Bunlar  kuramı                       aslında  çevirmenin  her  zaman  her  şeye karar veremeyeceği                      noktasında  eleştirmektedirler  (Çevirmen  ancak  dürüstçe                      müşteriye  uygun  olabilen  kararlar  almak  zorundadır).  Peter                      Newmark  (About Translation, Clevedon,  1991:  106)  Holz-                       Mänttäri’yi  yaklaşımını  fazlasıyla  “iş  dünyası”  ve  halkla                      ilişkiler  yönelimli  olmakla  eleştirmiş,  oysa  bunların  çeviri                      eyleminin  yalnızca  bir  bölümünü  oluşturduğunu  belirtmiştir                       (Guidère, 2010:  71-72).                             İlk defa 1981 yılında,  ardından daha ayrıntılı  bir biçimde                      1984  yılında  sunulmuş  olan  “Çeviri  eylemi”  kuram  ve                      yöntembiliminde          Holz-Mänttäri         katı     anlamıyla       çeviri                       sözcüğünü  bile  kullanmaktan  kaçınmaktadır.  Bu  da  ona                      geleneksel  kavramlardan  ve  sözcüğe  bağlı  beklentilerden                      uzaklaşma  olanağı  sunmaktadır.  Kuramı,  eylem  kuramının                       ilkelerine dayanmaktadır (von Wright 1968) ; kaynak ya da erek                      herhangi bir metnin varlığını  gerektirmeyenler de dahil,  her tür                       kültürlerarası  aktarım biçimini  kapsamak üzere tasarlanmıştır.                      Kuram görüntüler,  sesler ve hareketler gibi  öteki  medyalarla                      birleşmiş        metinsel        malzemeden           oluşan        iletilerin                      aktarımcılarından söz etmeyi yeğlemektedir  (Nord, 2008:  24-                      25).                              Holz-Mänttäri’nin  modelinde  çeviri,  “belli  bir  amacı                      gerçekleştirmek üzere tasarlanmış karmaşık bir eylem” olarak                      tanımlanmaktadır. Bu olguyu betimleyen kapsayıcı olgu “çeviri                       eylemi”dir.  “Çeviri  eylemi”nin  amacı,  uzmanlar  tarafından                      üretilmiş  olan  iletinin,         aktarıcıların  kültürel  ve  dilsel                      engellerinin  ötesine  aktarımını  sağlamaktır.  Çevirmenler                                                                                                       148","Çeviri Kuramları                         kültürlerarası  veya  kültürötesi  belli  bir  durumda  uygun  ileti                       aktarıcıların üretiminde  uzmanlaşmış kişilerdir, ya  da  Holz-                      Mänttäri’nin  terimleriyle  belirtmek  gerekirse,  iletişimsel                      işbirliğinde uzmandırlar : “Çeviri eylemi eylemsel ve iletişimsel                       işbirliğinin     eşgüdümünü          sağlamak  üzere,  üst  eylem                      dizgelerinde  kullanılmak  üzere tasarlanmış bir ileti aktarıcısının                      belli  bir  biçimde  üretim  sürecidir”  (1984:  17,  aktaran Nord,                      2008: 25).                             Holz-Mänttäri  katılımcıların  rollerinin  (çeviriyi  talep                       eden,  çevirmen,  kullanıcı,  iletinin  alıcısı)  yanı  sıra,  bunların                      etkinliklerinin  gerçekleştiği durumsal  koşulların  (zamansal ve                       coğrafi  yönler,  aracı)  çözümlenmesi  aracılığıyla,  çeviri                      sürecinin  eylemsel  yönlerinin  altını  çizer.  Holz-Mänttäri’ye                      göre en önemli  değerlendirmelerden  biri  çevirmenin  statüsüne                       ilişkindir.  Onun mesleki eğitim kavrayışı mesleki uzman olarak                      görülen çevirmenin rolünü yüceltir.                             Son  yayınlarında,  Holz-Mänttäri  insanların  karşılıklı                      işbirliği    yapmasını       sağlayan  koşulları          açıklamak  için                       biyosibernetikten  etkilenir  (1988).  “İleti  aktarıcı”  üretim                      kapasitesi,  “metin üretiminde uzman olanlar”ın  eğitiminde  göz                      önünde  bulundurulması  gereken  zihinsel  işlevler  tarafından                       belirlenmektedir  (1993).  Bu  yaklaşım  aynı  zamanda  kısmen                      bilişsel  ve ruhdilimsel  çeviribilim  alanına  dahil  olarak  kabul                      edilmektedir  (Nord, 2008 : 25).                                                                                                                       149","Çeviri Kuramları                          B.VII.          SKOPOS             KURAMI             VE       İŞLEVSEL                        YAKLAŞIMLAR                           İşlevsel çeviri yaklaşımları – tarihsel görünüm                              İşlevsel  çeviri  yaklaşımları  uzun  bir  geçmişe  sahiptir.                      Tarih boyunca, çoğunluğu İncil ve yazınsal metin çevirmenleri                       olmak  üzere,  çevirinin  duruma  göre  değiştiğini  veya  büyük                      oranda  durumca  belirlendiğini                söyleyen       çevirmenlerle                      karşılaşılmaktadır.  Bununla birlikte,  iyi çevirmen kavramı,  her                      ne kadar sonuç kuramsal olarak ifade edilen bu amaçtan farklı                       olsa da, çoğunlukla  kaynak metne sözcüğü sözcüğüne bağlılıkla                      ilişkilendirilmiştir.  Çiçero  (İ.Ö. 106-43)  söz  konusu  ikilemi                      şöyle açıklamaktadır:                              “Nitekim  Attika      48  ’nın  en  iyi  hatipleri  Aeschine’i  ve                      Demosthenes’i,  en  ünlü  iki  söylevi  çevirdim;    bunları                      yorumlayarak değil, düşünceleri ve eğretilemeleri aynı biçimde                      sunarak,  sözcükleri  kendi  dilimize  uyarlayarak,  hatip  olarak                       çevirdim.  Bu  iki  söylev  için,  sözcüğü  sözcüğüne  vermeyi                      gerekli  görmedim,  ama  deyişlerin  türünü  ve  değerlerini                       bütünlüğü  içerisinde  korudum.  Çünkü okura bunların  sayısını                      değil  de, bir  anlamda ağırlığını  vermem gerektiğine  inandım”                      (Çiçero, L’Orateur. Du meilleur genre d’orateur. Paris, 1964,                      p. 114, aktaran Nord, 2008: 15-16).                              Birçok  İncil  çevirmeni  çeviri  sürecinin  iki  yaklaşımı                      içermesi gerektiği düşüncesini paylaşmaktaydı:  kaynak metnin                      biçimsel  özelliklerinin  bağlılıkla  taklidi  ve  erek  okurlara                       uygunluk.  Aziz  Jérôme  (347-419)  ve  Martin  Luther  (1483-                        48  Ç.N. Attika  özgün  metinde  Attiques  olarak  geçmekte  olup Vikipedi’y e                       göre “Attika, (Yunanca:  Αττική, Attiki ya da Attike), Yunanistan'ın ortadoğu                      kesiminde  antik  yerleşim  bölgesi.  Bölgenin  en  önemli  kenti  Atina'ydı.                      Güneyden ve doğudan denize bitişik olan Attika, deniz ticareti için çekici  bir                      yerdi”.                                                                                                       150","Çeviri Kuramları                         1546)  İncil’in  kimi  bölümleri  için  çevirmenin  sözcük sırasına                       kadar taklit  etmesi (Aziz  Jérôme, Lettre à Pammachius) veya                      harfle  yetinmesi  (Luther,  Épître  sur  l’Art  de  Traduire  et                      l’Intercession des Saints, 1530) gerektiğini  düşünmekteydiler.                       Buna  karşılık,  diğer  bölümler  için,  anlamı  vermek  (Aziz                      Jérôme)  veya  erek  okurların  gereksinimleri  doğrultusunda                      metni uyarlamak daha önemliydi  (Nord, 2008: 16).                              Aynı  biçimde,  Eugene  Nida  (Toward  a  Science  of                      Translating.  With  special  reference  to  principles  and                      procedures  involved  in  Bible  translating,  Leiden,  1964)                      çeviride  biçimsel  eşdeğerlik  ve devingen  eşdeğerlik  arasında                       ayrım yapmaktadır. Birincisi  kaynak metnin biçimsel öğelerinin                      bağlılıkla  taklidine  vurgu  yaparken, ikincisi  dildışı  iletişimsel                       etkide  eşdeğerliğin  önemini  vurgulamaktadır:  “Devingen                      eşdeğerliği  amaçlayan bir  çeviri,  alıcıyı  kendi  kültürüne  özgü                      davranış biçimleri  ile  karşı karşıya bırakmak üzere bütünüyle                       doğal bir anlatım üretmeye çalışacaktır; bu tür bir çeviri alıcının,                      iletiyi    anlamak        amacıyla,      kaynak       durumun        kültürel                      davranışlarını  anlaması  için  uğraşmaz” (Nida,  1964,  aktaran                      Nord, 2008:  16).                              A Framework for the Analysis and Evaluation of Theories                      of  Translation  (1976,  Lignes  directrices pour l´analyse et                      l´évaluation des théories de la traduction)’da Nida çevirinin                       amacı,  çevirmen  ve  alıcıların  karşılıklı  görevleri  ile  çeviri                      sürecinin kültürel  doğurguları üzerinde durmaktadır:                             “Aynı  metnin  farklı  çevirilerinin  olduğu  durumlarda,                      bunlardan her birinin  göreli uygunluğu,  her zaman her çevirinin                       istenen amaca ulaşıp  ulaşmadığına  bağlıdır.  Bir başka deyişle,                      her çevirinin  göreli  uygunluğu  alıcıların  (gerek içerik, gerekse                       de biçim  bakımından)  iletiye  yönelik   tepkilerine,  1. kaynak                      metnin yazarının  kaynak dil alıcıları  üzerinde yaratmak istediği                      tepkiye,  2. bunların  gerçek tepkisine  göre ölçülür.  Tepkilerin                       hiçbir zaman aynı olmayacağı açıktır, çünkü dillerarası iletişim                      her zaman kültürel  türden farklılıklar,  özellikle  değer dizgeleri                                                                                                        151","Çeviri Kuramları                         arasındaki  farklılıklar,  kavramsal  önkabuller  ve  tarihsel                       öncüller  içerir (Nida, 1976, cité d´après Nord, 2008 : 16-17).                             Altmışlı  yıllarda,  Nida’nın  yaklaşımındaki  dilbilimsel                      boyut  öne  çıkarılmıştır,  bu  da  tarihsel  bağlamla  uyumlu  bir                       durumdu:  1950  ve  1960’lı  yıllarda,  dilbilim  insan  bilimleri                      arasında  baskın  konumdaydı.  Otomatik  çeviri  alanındaki  ilk                      denemeler  kaçınılmaz  olarak  dillerin  karşıtsal  incelemesi                      üzerine  dayanmaktaydı.  Aynı  zamanda,  düzgü  olarak  dil                      düşüncesini  ve  dil  evrenceleri  kavramını  geliştiren  yapısal                       dilbilim  dilin  –ve  dilsel  bir  işlem  olarak  çevirinin-  diğer                      herhangi  bir  bilim  konusu  gibi,  kesin  bilimsel  araştırmaların                      konusu olabileceği  yanılgısını  teşvik etmişti. Çeviri  o döneme                       kadar bir  sanat veya mesleki  bir  etkinlik  olarak  görülmüştü;                      artık,  uygulamalı  dilbilimin  şemsiyesi altında  bir bilim  olarak                      ve  üniversiter  düzeyde  araştırmalar  arasında  kabul  edilme                      şansına  sahipti.  Dönemin  çok  sayıdaki  çeviri  tanımının  bu                       dilbilimsel  boyutun altını  çizmesinde şaşıracak bir şey yoktur:                             “Çeviri  şöyle  tanımlanabilir:  bir  dildeki  (kaynak  dil)                      metinsel  öğelerin  yerine  bir  başka dildeki  (erek dil)  eşdeğer                       öğelerin konması” (Catford, 1965) veya “Çeviri kaynak dildeki                      bir iletinin  en doğal eşdeğerinin erek dilde yeniden üretilmesine                      dayanır” (Nida ve Taber, 1969) (Nord, 2008: 18).                             Bütün bu dilbilimsel  yaklaşımlar  çeviriyi  yalnızca düzgü                       değiştirme  işlemi  olarak  görmekteydiler.  1970’li  yılların                      başında, daha yararcı bir bakış açısı sayesinde, çevirmenlerin ve                      çeviribilimcilerin  dikkati,  çeviri  birimi  olarak  sözcükten  ve                       tümceden metne doğru kaymıştır.  Bununla birlikte,  en azından                      on  yıllık  bir  dönem  boyunca,  hatta (kimi  çeviribilimciler  ve                      kimi  ülkelerde)  günümüzde  bile,  baskın  dilbilimsel  yönelim                       varlığını  sürdürmekteydi.  Örneğin,  Wolfram  Wilss’e  göre,                      1977’de, “Çeviri kaynak dilde bir metinden yola çıkarak bunun                      mümkün  olan  en yakın  eşdeğeri olabilecek  ve özgün  metnin                       içeriğinin  ve biçeminin  anlaşılmasını  önvarsayan hedef dildeki                                                                                                           152","Çeviri Kuramları                         bir  metnin  üretimi  ile  sonuçlanır”  (Wolfram  Wills,  Über-                       setzungswissenschaft.  Probleme  und  Methoden,  Tübingen,                      1977 ; Nord, 2008 : 19).                        Skopos Kuramı                             Skopos  sözcüğü  Yunanca  olup  erek,  amaç  ve  gaye                      anlamlarına  gelmektedir  (İtalyanca eşanlamlısı  lo  scopo’dur).                      Çeviribilim       alanında  Almanya’da  (özellikle               Heidelberg                       Üniversitesi’nde)  1970’lerin  sonuna  doğru  Hans  Vermeer’in                      ortaya attığı kuramı belirtmek üzere kullanılmaktadır.   Öncüleri                      arasında  Christiane  Nord  ve  Margaret  Ammann  da                       bulunmaktadır.  Skopos  kuramı  eylem  kuramı  ile  aynı                      bilgikuramsal  çerçevede yer almakta ve amaç odaklı  metinler                      ile  bunların  erek  kültürdeki  işlevleriyle  öncelikli  olarak                      ilgilenmektedir.  Çeviri  belli  bir  amacı ve kendine  özgü  son                       ürünü olan (translatum) özgül nitelikli bir insan etkinliği olarak                      görülmektedir.                             Hans Vermeer 1978’de  çeviri  yöntem  ve stratejilerinin,                      özünde  çevrilecek  metnin  amacı  veya  gayesi  (skopos)                       tarafından  belirlendiği  önkabulünden  hareket etmiştir.  Çeviri                      belli  bir  amaca uygun  olarak yapılmaktadır.  Fakat söz konusu                      olan kaynak metnin yazarının belirlediği  işlev değil, erek metne                       bağlanan  geleceğe dönük  ve çeviri  istemcisine (müşterisine)                      bağlı  işlevdir (kurama yönelik  işlevsel nitelemesi  buradan ileri                       gelmektedir).  Çevirmenin  amacı,  gereksinimleri  ve  iletişim                      stratejisine  göre müşteri tarafından belirlenmektedir.  Bununla                      birlikte,  çevirmen  diğer  çok  önemli  iki  kurala  uymak                      zorundadır.  Bunlardan ilki,  erek metnin (translatum) erek kitle                      tarafından,  kendi  gönderge  dünyasının  bir  parçasıymış  gibi,                       doğru bir biçimde anlaşılacak kadar bağdaşık olması gerektiğini                      ön koşul olarak koyan (metiniçi) bağdaşıklık kuralıdır. İkincisi                       erek  metnin  kaynak  metinle  bağını  yeterince  koruması                      gerektiğini      belirten  bağlılık  (metinlerarası  bağdaşıklık)                      kuralıdır.                                                                                                         153","Çeviri Kuramları                                Katharina  Reiss  (1984)’in  etkisi  sayesinde,  Vermeer                       kuramını,  o döneme kadar göz önünde bulundurulmamış  özel                      durumları  kapsamak  üzere  genişleterek  belirginleştirmiştir.                      Örneğin,  K.  Reiss’in  metin  türleri  sorunsalını  kuramına                       eklemiştir. Eğer çevirmen kaynak metni bir metin türüyle veya                      bir  söylem  türüyle  ilişkilendirebilirse,  bu,  çeviri  sürecinde                      karşısına  çıkacak  sorunları  daha  iyi  çözmesinde  yardımcı                      olacaktır.  Vermeer  aktarım  sırasında  korunması  gereken                       işlevleri  daha belirginleştirebilmek  için  K. Reiss’in belirlediği                      metin türlerini  (bilgilendirici, anlatımcı, işlevsel)  göz önünde                      bulundurmaktadır.                             Böylece  kaynak  metin  A  dilinde  bir  üreticinin  aynı                       kültürden  bir  alıcının  dikkatine  yönelttiği  bir  bilgi  sunumu                      olarak  görülmektedir.  Çeviri  aşağı yukarı  aynı  bilgiyi  dil  ve                       kültür bakımından  farklı alıcılara aktardığı varsayılan ikincil bir                      bilgi sunumu olarak  kabul  edilmektedir.  Bilgilerin  seçimi  ve                      iletişimin  amacı erek alıcıların  gereksinimleri  ve beklentileri                      doğrultusunda değişiklik  göstermektedir.                              Metnin  skopos’u (=  çevrilmiş  metnin  ulaşması  gereken                      son iletişimsel  erek, amaç) ilgili  iki  dil  arasında aynı veya farklı                      olabilir:  Aynı kalırsa,  Vermeer ve Reiss işlevsel süreklilikten,                      farklılaşırsa  işlevsel  değişkeden  söz  etmektedirler.  Birinci                       durumda  çevirinin  ilkesi  metinlerarası  bağdaşıklık,  ikinci                      durumda skopos’a uygunluk olur.                              Yaklaşımın getirdiği  yenilik,  kaynak metnin  hangi statüye                      yerleştirileceği      kararını  çevirmene  bırakıyor              olmasında                      yatmaktadır. Skopos’a uygun olarak, özgün metin bir uyarlama                      için  çıkış  noktası  veya  bağlılıkla  aktarılacak  bir  model                       olabilmektedir.  Bu da aynı  metnin,  her biri  belli  bir  skopos’a                      hizmet eden, birden çok kabul edilebilir  çevirisinin  olabileceği                       anlamına gelmektedir. Değerlendirme ölçütlerinin  en tepesinde                      skopos yer almaktadır (Guidère, 2010: 72-74).                       Katharina Reiss ve çeviri eleştirisinin işlevsel ulamı                                                                                                         154","Çeviri Kuramları                                Katharina Reiss 1988 yılında  emekliye  ayrılıncaya  kadar                       kırk  yılı  aşkın  bir  süre, öncelikle  Heidelber  Üniversitesi’nde                      (1944-1970),          ardından         1971’den         itibaren       Mainz                      Üniversitesi’nde  ve aynı dönemde Würzburg Üniversitesi’nde                       (Roman dilleri  filolojisi  ve İspanyolca) çeviri eğitimi  vermiştir.                      1971’de,  İspanyolca’dan Almanca’ya, içlerinde  José Ortega y                      Gasset’nin  Miseria y esplendor de la traducción (Fransızcaya                      Çeviren Clara Foz, La Misère et la splendeur de la traduction)                       adlı  makalesinin  de  bulunduğu  çok  sayıda  yapıtı  çevirmiş                      deneyimli  bir çevirmendir.  Çevirmenin,  eşdeğerliğin  mümkün                      olmadığı,  hatta  kimi  zaman  istenmediği  durumlarla  başa                       çıkması  gerektiğinin  bilincindedir.  Kaynak  ve  erek metinler                      arasındaki işlevsel ilişki  üzerine kurulu çeviri eleştirisi modelini                      işte  o  dönemde  geliştirmeye  başlar.  Kuramı  her  ne  kadar                       başlangıçta eşdeğerlik üzerine kurulmuş olsa da, Möglichkeiten                      und  Grenzen  der  Übersetzungskritik  (La  Critique  des                      traductions,  ses  possibilités  et  ses  limites)  adlı  yapıtı                      Almanya’da  üniversite  düzeyindeki  araştırmalarda  yeni  bir                       aşamanın başlangıç noktası olarak kabul edilebilir  (Nord, 2008:                      20-21).                             Fakat  Reiss’in  yaklaşımı  eşdeğerlik  ölçütündeki  bazı                      istisnaları     hesaba       katmaktadır.        Bu     istisnalar      çeviri                       yönergesinden (Übersetzungsauftrag)  kaynaklanmaktadır.  Bu                      tür bir istisna,  örneğin erek dil  özgün metinden başka bir amaç                       güttüğünde  ortaya  çıkmaktadır.  Örnek  vermek  gerekirse,                      düzyazı  ile  yazılmış  bir  metnin  tiyatroya  uyarlanması  veya                      Arapça bir  şiirin,  Arapça bilmeyen  bir  Fransız şaire uyarlama                      için çıkış noktası oluşturmak üzere sözcüğü sözcüğüne çevirisi                       eşdeğerlik kuralının  istisnalarındandır  (Nord, 2008: 21).                             Katharina  Reiss  “tüm  çeviri  türlerinin  belli  koşullarda                      gerekçelendirilebileceğini  belirtir.  Yabancı  dilden  anadiline                       doğru  yapılacak  satırı  satırına  çeviri  karşılaştırmalı  dilbilim                      araştırmaları  açısından  çok yararlı olabilir.  Bire bir  çeviri  bir                      yabancı dilin  öğrenimi  için çok iyi  bir araçtır. Dilsel  bir çeviri                                                                                                         155","Çeviri Kuramları                         anlamların  farklı  dillerde  hangi  farklı  dilsel  araçlarla  dile                       getirildiğine  odaklanılmak  isteniyorsa uygun olur. Karmaşık bir                      iletişim  sürecinin öğesi olarak bir metnin işlev  değiştirmesi de                      haklı  bir  çözüm  oluşturabilir.  [...]  Çeviriyi  notlar  veya                       açıklamalar  gibi  metin  dışı  eklentilerin  katkısı  olmaksızın                      kaynak  metnin  dilsel  biçimini  ve  iletişimsel  işlevini  yerine                      getirebilen  bütünleşik  bir  iletişimsel  performans olarak  kabul                      etmek  gerekir.”  (Nord,  2008  :  21-22,  alt  çizgileri  biz                      koyuyoruz).                        Hans J. Vermeer : Skopos Kuramı ve Uzantıları                             Çeviri alanında  (K. Reiss’in öğrencisi olarak) öğrenimini                       tamamladıktan         sonra  genel  dilbilime            ve  çeviribilime                      yönelmiştir.  1976  yılında  dilbilim  kaynaklı  çeviri  kuramı  ile                      bağlarını  koparmış  ve  Ein  Rahmen  für  eine  allgemeine                       Translationstheorie (Esquisse d’une théorie générale de  la                      traduction)  (1978)  adlı  yapıtında  konumunu  açıkça  ortaya                      koymuştur.                             Eylem kuramından esinlenmiş olan Vermeer’e göre, çeviri                       bir amacı olan ve belli  bir durumda işin  içine karışan bir insan                      etkinliği  türüdür.  Kuramına,  niyete  dayalı  amaçlı  bir  eylem                      kuramı  anlamında  skopos  kuramı  (Skopostheorie)  adını  verir.                      Belirlediği      çerçevede,  çevrilmiş          bir  metnin  amacının                       belirlenmesindeki  en önemli  etkenlerden  biri,  kültürel  dünya                      bilgisi,  beklentileri  ve iletişim  gereksinimleri  ile alıcıdır.                             Reiss ile Vermeer’in ortak yapıtında  (Grundlegung einer                       allgemeinen  Translationstheorie,  [Éléments  fondamentaux                      d ́une théorie générale de  la  traduction, Genel  Bir  Çeviri                      Kuramının Temel  Bileşenleri], Tübingen, 1984), Katharina                      Reiss  metin  türü  ile  çeviri  yöntemi  arasındaki  ilişkiyi  nasıl                       algıladığını  açıklar;  bu  algılama  Vermeer’in  genel  kuramı                      çerçevesinde (Bölüm  1)  özgül  bir  kuram  olarak  (kitabın  2.                      bölümü) ele alınmaktadır  (Nord, 2008: 22-24).                        Skopos Kuramının Temelleri                                                                                                       156","Çeviri Kuramları                                  a)  Yönerge                             Çeviri  yönergesi yapıtı  veren tarafından sağlanan metnin                      çeviri  ölçütlerini  belirleyen  bir  belgedir.  Aşağıdaki  konularla                       ilgili  belirtik  veya örtük bilgiler  içermelidir:                           -    erek metnin işlevi  veya işlevleri  – erek metnin alıcıları                                – erek metnin alımlanacağı gelecekteki zaman ve yer –                                erek metnin taşıyıcısı  (aktarım aracı) ve üretilme  veya                                 alımlama gerekçesi (Nord, 2008: 78-79).                             Ülküsel  yönerge  bütün  bu  bilgileri  içerir.  Çevrilecek                      metne ilişkin  skopos kararını  yapıtı sağlayan verir (fakat bazen                       bu çevirmen olabilir).  Bununla birlikte,  çoğunlukla  müşteri ile                      çevirmen, özellikle  müşteri metinle ilgili  belli bir duruma uygun                      belirsiz  veya doğru  olmayan  bir  düşünceye  sahipse  skoposu                      belirlemek  üzere  müzakere  yürütürler.  Müşteri  kültürlerarası                       iletişimde  uzman olmadığından  veya bir metnin en üst düzeyde                      üretemini  kolaylaştırmak  için  açık  bir  yönergenin  önemli                       olduğunu  bilmediğinden,  çevirmene açık bir  yönerge vermez.                      Ne var  ki,  benzer  durumların  çoğunda,  deneyimli  çevirmen                      çeviri        durumundan             hareketle         örtük         skoposu                      belirleyebilmektedir.  Hans Vermeer’e göre (1989),  “tersi  bir                      belirleme       olmaması       durumunda,         bizim      kültürümüzde,                       astronomik  bir  keşfe ilişkin  teknik  bir  makalenin  astronomlar                      için teknik bir makale olarak çevrileceği baştan bilinir”  (Nord,                       2008:  45). Bu, belli  bir kültürde,  belli  bir dönemde, bazı metin                      türlerinin     olağan  koşullarda           bazı     çeviri     yaklaşımları                      çerçevesinde çevrilecekleri  önkabulüne  dayalı  uzlaşımsal bir                      yönerge olarak  kabul  edilir.  Metin türü  ile  çeviri  yöntemi                      arasında Katharina  Reiss  tarafından  kurulan  karşılıklı  ilişki                       (1971) açık bir biçimde işte bu önvarsayım üzerine kurulmuştur.                             Fakat  müşterinin  bir  yönerge  sağladığı  durumda  bile,                      yönerge çevirmene kullanılacak  stratejiyi dayatmaz. Müşteri ile                       çevirmen istenen amaca daha iyi  hizmet  eden çevrilmiş  metin                      türü     konusunda        uzlaşamazlarsa,         çevirmen  sözleşmeyi                      reddedebilir  (ve  müşteriyi  kaybetme  riski  ile  karşı  karşıya                                                                                                       157","Çeviri Kuramları                         kalabilir)  veya  çevrilmiş  metnin  işlevinin  sorumluluğunu                       üstlenmeyi        reddedebilir       ve      müşterinin       beklentilerini                      karşılamaya mecbur kalabilir  (Nord, 2008: 44-45).                               b)  Metinlerarası ve Metiniçi Bağdaşıklık                             Katharina  Reiss  kaynak  metni  çevirmen  tarafından                      alınacak  kararlarda  en  önemli  ölçüt  olarak  kabul  ederken,                      Vermeer  kaynak  metni  erek  kitlenin  niyeti  doğrultusunda                      kısmen  veya  bütünüyle,  ikincil  bir  “bilgi  sunumu”na                       dönüştürülecek  olan  bir  “bilgi  sunumu”  olarak  görmektedir.                      Yönergeye uygun  olarak,  çevirmen  kaynak  bilgi  sunumunun                      bazı  bilgileri  arasından seçim yapacaktır. Amacı, erek alıcılar                       tarafından  kendi  kültürel  bağlamlarında  kendilerine  anlamlı                      görünenler içerisinden seçim yapmak üzere, çıkış noktası görevi                      görecek olan erek dilde yeni bilgi  sunumunu yapılandırmaktır.                             Çevirmenin  görevi,  erek  kültür  alıcılarına  bir  anlam                       aktarabilecek  olan  bir  metin  üretmektir.  Çevirmen  metin  içi                      bağdaşıklık kuralına özellikle uymak zorundadır.  Kurala göre,                      erek metin (translatum) alıcı için yeterince anlaşılır olmalıdır  ve                       erek  iletişim  ve  kültür  durumunda  alıcının  göndergeler                      dünyasının  bir  parçası  gibi  anlam  taşımalıdır.  Çevirmen                      metinlerarası  bağdaşıklık veya  bağlılık kuralına  da  saygı                      göstermelidir.  Bu, çevrilmiş  metin ile kaynak metin arasındaki                       bağlılıktır.  Metinlerarası bağdaşıklığın bu  biçimi,  öncelikle                      kaynak  metnin  çevirmeninin  yaptığı  yorum,  ardından  da                      çevirinin  skopos’u tarafından  belirlenir.  Sıradüzensel  olarak                       metinlerarası bağdaşıklık, metiniçi  bağdaşıklığın altında  yer                      alırken,  ikisi  de skopos kuralının  altında  konumlanırlar.  Eğer                      amaç (skopos) metnin işlevinde  bir değişikliği  gerektiriyorsa,                       bağlı  kalınacak  kural  artık  kaynak  metinle  metinlerarası                      bağdaşıklık  olmayacak,  fakat  amaçla  uyumluluk  (uygunluk)                       olacaktır;  “metiniçi  bağdaşıklık”,  “metinlerarası  bağdaşıklık”                      terimleri  Vermeer’e aittir). Eğer amaç saçma tiyatro örneğinde                      olduğu  gibi,  metiniçi  bir  bağdaşmazlığı  gerekli  kılıyorsa,                                                                                                         158","Çeviri Kuramları                         metiniçi  bağdaşıklık kuralı  artık  işlev  görmeyecektir  (veya                       başka özel bir biçime bürünecektir) (Nord, 2008: 45-47).                              c) Skopos ve Çeviri Türleri                               “Her  tür  çevirinin  baskın  ilkesi  çevirinin  amacıdır                      (skopos). Çeviri  için  belirlenen  farklı  amaçlar aynı  metin için                      olası  farklı  stratejileri  belirler.  Örneğin,  dilbilimci  o zamana                      kadar  bilinmeyen  dilleri  incelemek  için  incelediği  dilde                       yazılmış  metinlerin  satırı satırına çevirilerini  kullanır.  Bu çeviri                      yöntemi  çevirmene  söz  konusu  dilin  yapılarını  belirleme                      olanağı sağlar. Yöntem aynı zamanda ilk  İncil  çevirilerinde  de                       uygulanmaktaydı,  çünkü  sözlerin  kendileri  ile  dizilişlerinin                      kutsal,  dolayısıyla  da  değiştirilemez  nitelikte  olduğuna                      inanılmaktaydı.  Bire bir çeviri (satırı  satırına  çeviriden  erek                      dilin  sözdizimsel  ölçütlerine saygı göstermesi nedeniyle ayrılır)                       yabancı  dil  öğretiminde,  her  zaman  olası  yöntemlerden  biri                      olarak,  yabancı  dilin  sözlüksel,  sözdizimsel  ve  biçemsel                      özelliklerinin  doğru anlaşılıp  anlaşılmadığını  denetlemek üzere                       kullanılmaktadır.                             Schleiermacher’in  (okuru  yazara  yaklaştırmak)  ön                      kabulüne karşılık  gelen dilsel çeviri amacını erek dil  okurunun                      özgün  yazarın  özgün  metin  okurlarıyla  iletişim  biçimi                       konusunda  bilgilendirilmesi  olarak  belirler.  Böylece  çeviride                      yalnızca kaynak metnin dilsel  göstergeleri değil,  aynı zamanda                      edimbilimsel  boyutu da yeniden üretilir.  Toury’ye göre (1980,                       aktaran Reiss, 1984/1996),  bu çeviri yöntemi bütün çeviri tarihi                      boyunca, en azından felsefi ve yazınsal metinlerin çevirileri için                      bir ülkü olarak kabul edilmişti.”  (Vermeer, Reiss, 1996: 120).                             “Buna karşılık,   bugün sözde iletişimci çeviri ülkü olarak                      kabul  edilmektedir  (bu da kaynak metindeki  bilgi  sunumunun                       erek dil ve kültürün  araçlarıyla taklidi aracılığıyla bilgi  sunumu                      üzerine  bilgilendirme  anlamına  gelmektedir).  Okurun,  en                       azından  dilsel  düzlemde,  bir  çeviri  olduğunu  bilmiyor  olarak                      kabul  edildiği  bir  çeviri  türüdür.  Aynı  işlevle,  erek kültürde                      (günlük,  yazınsal  veya sanatsal-estetik) iletişim  işlevini  yerine                                                                                                       159","Çeviri Kuramları                         getirebilen  ve aynı zamanda özgün metne eşdeğer bir çeviridir                       (yani sözdizimsel,  anlamsal ve edimsel düzlemlerin  tamamında                      (kaynak  metinle)  aynı  değere sahip  demektir).  Reiss’e göre,                      “bugün  (1984’te) iletişimsel  çeviri  tercih edilmektedir,  bu da                       olasılıkla      yazınsal       olarak      değerlendirilen        metinlerle                      karşılaştırıldığında,  teknik  olarak  kabul  edilen  metinlerin                      çevirilerinin  artmasından  ve ayrıca önceki  dönemlere  oranla,                       çevirinin  özgün metin gibi okunabilmesini  bekleyen  yazınsal                      çeviri okurlarının  karşılaştırılamayacak derecede yüksek sayıda                      olmasından kaynaklanmaktadır (Vermeer, Reiss, 1996: 121).                             “Son olarak,  yaratıcı çeviriyi (iletişimsel  çeviri  de, kimi                       zaman, çevirmenin dilsel yaratıcılığını  gerektiriyor olsa da) özel                      bir  çeviri  türü olarak anabiliriz.  Yaratıcı çeviri,  erek dilin  bir                      dizi  kavramını,  nesnesini, düşünme biçimini,  vb tanımadığında                       kullanılır  ve çevirmen erek dilde yeni dilsel göstergeler üretmek                      zorunda kalır. Bu, dinsel veya felsefi metinler için olduğu kadar                      (bilimsel  veya teknik ilerleme  konusunda iki  kültür  arasındaki                       farklılıkların  büyük  olduğu  durumlarda)  birçok  teknik  metin                      için de geçerlidir” (Vermeer, Reiss, 1996: 121).                              d) “Uyarlamalarda” Uygunluk                             “Kimi  durumlarda  çeviri  sürecinde  kaynak  metnin                       uyarlanması  gerekli  olabilir,  bunun  çeşitli  nedenleri  vardır:  a)                      erek  metnin  alıcı  kategorisi  kaynak  metin  alıcılarınınkiyle                      uyuşmaz; b) çeviri kaynak metne göre farklı  bir  amacı yerine                       getirmek durumundadır; c) çeviri kaynak metnin bir veya birden                      çok boyutunu bilinçli  olarak değişkiliğe  uğratır.                             Örneğin uzmanlara yönelik yazılmış  teknik bir metin yine                      uzmanlar için çevriliyorsa, kaynak metinle erek metin arasında                       eşdeğerlik  ilişkisi  olması  doğaldır.  Çevrilmiş  metin  aynı                      iletişimsel  değere sahip olmalı  ve uzmanlar arası iletişimde  aynı                       işlevi yerine getirmelidir.  Buna karşılık, eğer teknik metin genel                      kitle  için  çevriliyorsa,  artık  metinsel  eşdeğerlik  gibi  bir                      amacımız  olamaz. Metin,  uzmanın   sahip olduğu  (gerek konu                                                                                                         160","Çeviri Kuramları                         gerekse  de  teknik  dile  ilişkin)  bilgilere  sahip  olmasa  bile,                       konuyla ilgili  bir amatörün metnin neden söz ettiğini  anlamasını                      sağlayacak biçimde, amatör için çevrilecektir. Çevrilmiş metnin                       başka  kategoriden  alıcıların  gereksinimleri  doğrultusunda                      uyarlanmasını gerektiren diğer bir durum da, aslında yetişkin bir                      kitle için yazılmış  dünya yazınına ait bir romanın, çocuklar veya                      gençler  için  çevrildiği  durumdur.  Bu  durumda  da  kaynak                       metinle  eşdeğerlik  değil,  yalnızca  skopos’a  (ve  dolayısıyla                      alıcıların  gereksinimlerine)  uygunluk  aranır.” (Vermeer, Reiss,                      1996: 122-123,  vurgulamaları  biz yapıyoruz.)                               e) Uygunluğa karşı eşdeğerlik                             Çeviri alanında bir çıkış metninin  uygunluğu,  çeviri süreci                       tarafından  güdülen  amaç  göz  önünde  bulundurulduğunda,                      çevrilmiş  metinle  özgün  metin  arasında  var  olan  ilişkiye                      gönderme yapmaktadır.                              Eşdeğerlik karşılıklı  olarak kendi kültürleri  içerisinde aynı                      işlevi  benzer biçimde yerine getirebilen  çevrilmiş  bir metin ile                      özgün  metin  arasındaki  ilişkiyi  ifade  eder. Eşdeğerlik  çeviri                      eyleminin  ürününe  (sonuç)  gönderme  yapan  bir  kavramdır.                       Eşdeğerlik  uygunluğun  özel  bir  türüdür,  bir  başka  deyişle                      eşdeğerlik her iki metinde de işlev aynı kaldığı  zaman (işlevsel                       değişmezlik) uygunlukla  çakışabilir  (Vermeer,  Reiss,  1996:                      124-125).                             “Çeviri  alanında,  eşdeğerlik  ilişkisi  yalnızca  özgün                      metinle  çevrilmiş  metin  her iki  kültürde  aynı iletişimsel  işlevi                       yerine  getirmek  zorunda  olduğunda  gerçekleştirilebilir  olan                      metinsel eşdeğerliğe gönderme yapar.” (Vermeer, Reiss, 1996:                      126, alt çizgilerini  biz koyuyoruz.)                                  f) Çeviride Metinsel Ulamlar                                                                                                          161","Çeviri Kuramları                                Katharina Reiss metinleri  türlerine  göre üç  temel  başlık                       altında  toplamaktadır:  bilgilendirici,  anlatımcı,  işlemsel                      metinler.  Yazar bu türlere dördüncü  bir tür daha ekler:  çoklu                      medya metinleri  (bunlar bilgilendirici,  anlatımcı  veya işlemsel                      olabilirler,  olasılıkla  bu  üç  ulamın  özelliklerini  bir  arada                       toplayabilirler).                             Metinsel  ulamlar  üç  farklı  düzlemde  düzgülenirler:                      bilgilendirici tür içeriğin aktarımı düzlemine; anlatımcı tür içeriğin                      aktarımının yanı sıra sanatsal düzenleniş düzlemine;  işlemsel tür                       içeriğin aktarımı ile birlikte ikna etme gücü (ve olasılıkla sanatsal                      düzenleniş  düzlemine)  konumlanır.  Bunu  bir  çizelgede  şöyle                      göstermek mümkündür (Vermer, Reiss, 1996: 179):                          Düzgülenme düzeyi         Bilgilendirici    Anlatımcı       İşlemsel metin                                                  metin ulamı       metin ulamı     ulamı                        İçerik                        + sanatsal düzenleniş                                              X                        + ikna stratejisi                        İçerik                                            X               (X)                        + sanatsal düzenleniş                        İçerik                           X                X                X                              Henüz  1968’de  ortaya  atılmış  olan  Reiss’in  metin                       sınıflaması,  Alman  ruhbilimci  Karl  Bühler’in  önerdiği  dilin                      işlevlerine  ilişkin  organon  modeline  dayanmaktadır.  Reiss                      farklı  ölçütlere  göre  iki  tür  metin  sınıflaması  arasında ayrım                      yapmaktadır:                              1)  Baskın  iletişimsel          işlevine  göre  sınıflandırılan                                  metinler  (bilgilendirici,  anlatımcı  ve işlemsel  metin)                                  ve                             2)  dilsel  uzlaşımlara  göre sınıflandırılan  metin tür veya                                   çeşitleri  (Textsorten) örneğin  başvuru  yapıtları,  ders                                  notları,  yergi metinleri,  reklam metinleri,  vb).                              Bilgilendirici  metinlerin  başlıca  işlevi  okura  dünya  ve                       dünyadaki  olgular  hakkında  bilgiler  vermektir.  Dilsel  ve                                                                                                       162","Çeviri Kuramları                         sözdizimsel  biçimlerin  seçimi  bu  işleve  bağlı  olarak  yapılır.                       Kaynak metin ile erek metnin bilgilendirici  metinler olduğu bir                      çeviri durumunda  çevirmen kaynak metnin  içeriğini  somut ve                       eksiksiz bir biçimde temsil etmelidir. Bunu yaparken erek dil ve                      kültürün  baskın  dilsel  ve biçemsel  kurallarına  saygı  gösterir                      (Nord, 2008: 52).                             Anlatımcı  metinlerde,  estetik  bileşen  bilgilendirici  yönü                      tamamlar,  hatta  onun  üstüne  çıkar.  Yazar tarafından yapılan                       biçemsel seçimler okur üzerinde estetik bir etkinin yaratılmasını                      hedefler. Eğer erek metin kaynak metinle aynı ulama dahil olmak                      zorundaysa  (iki  dilli  şiir  kitaplarında  durum  böyle  değildir                       örneğin), çevirmen benzer biçemsel etkiyi  üretmek zorundadır.                      Biçemsel seçimleri ise kaynak metnin seçimleri yönetecektir.                             İşlemsel  metinlerde  (kullanım  kılavuzları,                 kullanıcı                       rehberleri, yemek tarifleri, vb) içerik ve biçim metnin gözettiği dil                      dışı  etkinin  yönetimi  altındadır.  İşlemsel metinlerin  çevirisinde                       amaç,  gerektiğinde  kaynak  metnin  içeriğini  veya  biçemsel                      öğelerini  değiştirerek, erek metnin  alıcılarında  kaynak metnin                      alıcılarındakiyle aynı tepkiyi uyandırmaktır (Nord, 2008: 52).                             Her metin  türünün  birden  çok metin  türünü içerdiği  var                       sayılır,  fakat bu  türlerden  hiçbiri  (örneğin  mektuplar)  büyük                      olasılıkla  tek bir metin türüne denk düşmez, çünkü aşk mektubu                       anlatımcı,  iş mektubu bilgilendirici  olabilirken,  yardım isteme                      amaçlı  mektup  işlemsel  türe  dahil  olacaktır.  Metin  türleri                      uzlaşımsal  öğelerce belirginlik  kazandığından  dolayı,  bunların                      sınıflandırılması  işlevsel  çeviride önemli  bir rol  oynamaktadır                       (Nord, 2008: 53).                              g) Metin Türleri                             Basit  metin  türleri,  içlerine  bir  başka  metin  türünü                       eklemenin mümkün olmadığı  metin türleridir. Çoğunlukla  kısa,                      dilsel  ve kültürel  bir  toplulukta  kendilerine  özgü  uzlaşımsal                      görünümleri olan metinlerdir. Düğün davetiyeleri,  vefat ilanları,                       hava  durumu  bültenleri,  vb. Birbirlerine  koşut  basit metinler                                                                                                        163","Çeviri Kuramları                         incelenerek,  söz  konusu  kültürde  belli  bir  metin  türüne  özgü                       metinsel uzlaşımları  tanımayı öğreniriz.                             Karmaşık metin türleri,  diğer  metin  türlerini  içlerine                       alma özellikleriyle  “esnek” metin türleridir;  örneğin  bir roman                      yemek tarifi, ticari mektup, vefat ilanı,  kiralık  ya da satılık ilanı,                      vb  kullanımsal         metin  türlerini  içerebilir.  Biyografiler,                      günlükler,  dilekçeler gibi  metinler de bu tür metinlere dahildir.                      Bunların  çevirisi basit metinlerin  çevirisine oranla daha büyük                       metinsel beceri gerektirir.                             Tamamlayıcı (ya da ikincil) metin türleri bütünüyle  bir                      başka  metnin  (ilksel  bir  metin)  varlığına  bağlıdır.  Raporlar,                       özetler,     parodiler,      taklitler,    karikatürler,      bir    yasanın                      uygulanmasına  yönelik  yönetmelikler,  vb  (Vermeer,  Reiss,                      1996: 156-159).                               Çeviri Sürecinde Metin Türü                             “a) Her şeyden önce,                                1)  olasılıkla  yazıyı  bilen  her kültürde  var olan  genel                                    metin türleri (sınıfı)  – mektuplar, masallar, destansı                                     anlatılar, anlaşmalar, vb;                                2)  birçok  dilsel  toplulukta  var  olan  –  soneler,                                    oratoryumlar,  Hz.  İsa’nın  tutkusunun  sırları,  vb-                                    fakat bütün kültürler tarafından paylaşılmayan metin                                    türleri (sınıfı);                                 3)  tek  bir  dilsel  toplulukta  var  olan  (Japonların                                    Haiku’su)  metin  türleri  (sınıfı)  arasında  ayrım                                    yapmak gerekir.                             b)  Ardından,  metnin  düzenlenişine  ilişkin  uzlaşımların                              farklı  metin  türlerine  göre tarihsel  bir  evrim  geçirdiğini                             belirtmek gerekir… (Vermeer, Reiss, 1996:  166).”                               h) Çeviri Stratejileri                             Biraz önce andığımız  (a) üç metin türü öbeğinde,  (kaynak                       ve  erek  metinler  arasında  işlevsel  bir  farklılık  olmadığını                      varsayalım)  dilsel  (filolojik)  çeviri  yoluyla  kaynak  kültürün                                                                                                       164","Çeviri Kuramları                         uzlaşımlarının  korunup  korunamayacağına  veya  iletişimsel                       çeviri  yoluyla  bu  uzlaşımların  yerine  erek  kültüre  özgü                      uzlaşımları  koyma  zorunluluğunun  olup  olmadığına  karar                      vermek gerekmektedir.                              Eğer bir  metin türü erek kültürde  kesinlikle  bilinmiyorsa,                      filolojik  (dilsel)  çeviriler  bu  kültürde  yenilikçi  bir  yansıma                      yaratabilir ve hatta yerel bir gelenek bile başlatabilir.                              Tek bir  dilsel  topluluğa  özgü  metin  türleri  çeviriliyorsa,                      kimi  zaman kaynak kültürün metin düzenine ilişkin  uzlaşımları                      (açıklayıcı  notlar,  yorumlar  aracılığıyla)  betimleme  veya                       açıklama gereği ortaya çıkabilir”  (Vermeer, Reiss, 1996: 167).                             i) İşlevsel Çeviride Çeviri Birimi                             Çeviribilimde,  çeviri birimlerini,  biçimbirimler  (Diller ve                       Kornelius,  1978)  sözcükler  (Albrecht,  1973)  veya eşdeğerlik                      gereksinimlerine  bağlı  olarak (Koller,  1992) öbekten tümceye                      ve  metnin  tümüne  kadar  değişiklik  gösteren birimler  olarak                       gören bütünüyle  dilsel  yaklaşımlar  bulunmaktadır.  Yanı sıra,                      “metin türünün karmaşık anlamsal-edimsel değerleri” gibi  daha                      geniş  birimler  tasarlayan  edimbilimsel  yaklaşımlarla  da                      karşılaşılmaktadır  (Neubert, 1973).                              Nord (1988, 1993, 1997) dikey birimlerle  çalışan işlevsel                      bir  yaklaşım  önermektedir:  Metin  belli  bir  dil  düzlemiyle                      sınırlanmayan  işlevsel birimler  içeren bir üstbirim  olarak kabul                       edilmektedir.  Örneğin,  bir  metnin  değerlendirici  işlevi  aynı                      metnin başka yerlerinde bulunabilir:  başlıktaki bir eğretilemede,                      farklı tümcelerde bulunan  değerlendirici  sıfatlarda, sanırım ile                       başlayan  bir  tümcede,  ironi  vurgusuna  bağlı  olarak,  bir                      küçümseme tepkisinde  ve son olarak  radyoda yayımlanan  bir                      yazın  eleştirisinin  kendine  özgü  biçimsel  yapısında  (Nord,                      2008: 87-92, altını biz çiziyoruz).                               j) Christiane Nord (1989)’a Göre Çeviri Sınıflaması –                      Belgesel Çeviri ve Araçsal Çeviri                                                                                                           165","Çeviri Kuramları                                Christiane  Nord,  K.  Reiss’tan  esinlenerek  oldukça                       gelişmiş  bir  çeviri  sınıflaması  önermiştir.  Sınıflama  çeviri                      eyleminin  işlevi  ile bu eylemden kaynaklanan erek dilin  işlevi                      arasındaki ayrıma dayanmaktadır.                             Nord  çeviri  süreci  için  iki  temel  tür  belirler.  “Birincisi                       iletişimsel  etkileşime  (bunun kimi  yönlerine)  tanıklık  eden bir                      tür belgenin üretimini hedefler. Bu etkileşimde  kaynak kültürün                      bir  vericisi  kaynak  metin  aracılığıyla,  bu  kültürün  koşulları                      içerisinde,  kaynak kültürden  bir  kitleyle  iletişim  kurmaktadır.                       İkincisi,  erek dilde bir  aracın üretimini  hedefler. Araç, kaynak                      metni (metnin  bazı yönlerini)  model veya çıkış noktası  olarak                      kullanıp,  kaynak kültür  vericisi  ile  erek kültür  kitlesi  arasında                       yeni bir etkileşime zemin hazırlamalıdır.  Böylece Nord belgesel                      çeviri  ile  araçsal çeviriyi  birbirinden  ayırır  (1977)”  (Nord,                      2008: 64).                               Belgesel Çeviri Biçimleri                             Belgesel çevirinin başlıca işlevi üstmetin işlevidir. Kaynak                      metnin farklı yönlerine odaklanan birçok belgesel çeviri biçimi                      bulunmaktadır.                              Sözcüğü sözcüğüne veya satırı satırına çeviri kaynak dil                      dizgesinin  biçimsel,  sözlüksel  veya  sözdizimsel  özellikleri                      üzerine  odaklanan  bir  belgesel çeviridir.  Söz  konusu  çeviri                      biçimi  karşılaştırmalı  dilbilimde  veya ansiklopedik  sözlüklerde,                       bir dilin  yapısal özelliklerini  bir başka dil aracılığıyla göstermek                      üzere kullanılır.                             Bire  bir  çeviri bir  belgesel çeviri  olup  özgün  metnin                       sözlerini  yeniden ürettiği varsayılır,  bunu yaparken sözdizimini                      ve sözvarlığının  deyimsel kullanımını  erek dil kurallarına uyarlar.                      Dil  derslerinde  veya  gazetelerde yabancı  siyaset  adamlarının                       açıklamalarını  dolaylı  aktarımla vermek üzere kullanıldığı  gibi,                      bilimsel  yapıtların  bire  bir  alıntıları  için  veya  kültürlerarası                      araştırmalarda, okurun bilmediği  bir dile gönterme yapıldığında                      (satırı satırı çeviriyle birlikte) kullanılır.                                                                                                          166","Çeviri Kuramları                                Dilsel çeviri bir belgesel çeviri olup kaynak metni bire bire                       yakın bir biçimde  yeniden üretir, fakat bunu yaparken kaynak                      kültüre ve kaynak dilin  özelliklerine  ilişkin  gerekli açıklamaları,                      örneğin dipnot şeklinde  sayfa altında veya sözlükçelerde verir.                       Bu  tür  çeviri  biçimi  ile  Antik  dönem  Yunan  ve  Roma                      klasiklerinin,  İncil’in  veya  uzak  kültürlere  ait  metinlerin                      çevirisinde sıkça karşılaşılır.                             Son  olarak,  yabancılaştırıcı çeviri  kurmaca  bir  metnin                      belgesel  çevirisidir.  Bu  tür  metinler  öykünün  kültürel                       çerçevesini koruyarak, erek okurlar  üzerinde yabancıl  tuhaflık                      veya  kültürel  uzaklık  izlenimi  yaratabilirler.  Çeviri  belgesel                      niteliktedir,     çünkü  kaynak  metnin  iletişimsel                  işlevini                       değiştirmektedir:  Kaynak metinde çağrı işlevine  sahip olan bir                      şey  (örneğin,  okurlara  kendi  kültürlerine  ait  olguları                      hatırlatmak)  erek  okurlar  için  bilgilendirici  (kaynak  kültür                       konusunda okurları  bilgilendirir)  bir şey olur (Nord, 2008:  64-                      67).                       Belgesel Çeviri Biçimleri – Tablo 1 (Nord, 2008: 65)                        Çevirinin   Kaynak kültürde, kaynak kültür okurlarına yönelik bir iletişimsel etkileşime                      işlevi      ait metin                      Erek                      metnin      Üstmetin işlevi                      işlevi                      Çeviri      BELGESEL ÇEVİRİ                      türü                      Çeviri      satırı satırına   bire bir çeviri    dilsel çeviri    yabancılaştırıcı                      biçimi      çeviri                                           çeviri                                                                    metnin         kaynak metnin                                  kaynak dil                                       biçimlerinin,                      Çevirinin   dizgesinin       kaynak dil       biçimlerinin   içeriğinin ve                                                                    ve içeriğinin                                                   biçimlerinin                      amacı       yeniden üretimi    yeniden üretimi    yeniden    bağlamının                                                                     üretimi        yeniden üretimi                                  kaynak dilin                      kaynak                      Çeviri                       kaynak metnin                      sürecinin   sözlüksel +      sözlüksel        metnin         kaynak metnin                                  sözdizimsel                                                                                   metinsel birimleri                                                                    sözdizimsel                      odağı                        birimleri                                  yapıları                          birimleri                                                   gazete                                  karşılaştırmalı                                  çağdaş yazınsal                      Örnek                        metinlerindeki   klasik yapıtlar                                  dilbilim                                         düzyazı                                                   alıntılar                                                                                                    167","Çeviri Kuramları                                  Araçsal Çeviri Biçimleri                             Araçsal çeviri özgün  metnin  olası  işlevlerinin  aynılarını                      yerine getirebilir.  Bir araçsal çeviriyi  okuyan  okurların  çeviri                      bir metin okuduklarının  farkında olmadıkları  varsayılır. Metnin                       biçimi  erek kültürün  kurallarına  ve uzlaşımlarına,  metin  türü,                      çeşidi,  düzeyi  ve  kapsamı  bakımından  olağan  şekliyle  uyum                      sağlar. Erek metnin işlevi kaynak metninkiyle  aynı ise, eşişlevli                       çeviri söz  konusudur.  Buna karşılık,  eğer iki  metin  arasında                      işlev farklılığı  varsa, ayrı işlevli çeviriden söz edilir.  Son olarak,                      eğer  erek  metnin  bu  kültürün  metinleri  arasındaki  yazınsal                       konumu  özgün  metnin  kaynak  kültür  içerisindeki  yazınsal                      konumuyla  denkleşiyorsa,  türdeş çeviriden söz edilir.                             Eşişlevli çeviri teknik  metinlere,  bilgisayar  için  talimat                      kitaplarına  ve  kullanım  kılavuzları,  yemek  tarifleri,  turistik                       broşürler,  ürün  tanıtım  metinleri  gibi  amaç odaklı  metinlere                      uygulanır.  Bu,  her teknik  metnin  araçsal biçimde  çevrilmesi                      gerektiği  anlamına gelmez.  Yasaklamaların çevirisini  eşişlevli                       çeviriye  örnek olarak verebiliriz:  No entry. Prohibido entrar.                      Défense d’entrer. Girmek yasaktır.                             Ayrı işlevli çeviri, eğer özgün metnin işlevi veya işlevleri                      bütünüyle korunamıyorsa veya kültürel nedenler veya zamansal                       uzaklık nedeniyle aynı sıradüzensel değeri korumak olanaksızsa                      uygulanır.  Örneğin,  eğer  Jonathan  Swift’in  Güliver’in                       Seyahatleri’ni ya da Cervantes’in Don Kişot’unu çocuklar için                      çeviriyorsak,  özgün  durumu  bilmeyen  günümüz  okurlarının                      çoğu için  eskimiş  olan  yergi (çağrı) işlevi  yerini  yabancıl  bir                      çerçeveye konumlanan bir öykünün  oyun işlevine bırakacaktır.                             Türdeş çeviri iki  kültüre  özgü metinler  bütüncesine göre                       eşdeğer  bir  özgünlük  düzeyi  sergileyen  çeviridir.  Örneğin                      Yunan  altı  heceli  dizesi  İngiliz  altı  heceli  dizesi  ile  değil,                       uyaksız  dize  (İng. blankvers)  veya altı  heceli  dizenin  klasik                      Yunan  şiirinde  bir  zamanlar  tanındığı  kadar tanınanabilecek                      başka bir ölçü ile çevrilecektir. Bu tür çeviriler “gerçek anlamda                                                                                                         168","Çeviri Kuramları                         çeviri”  alanından          çoğunlukla       dışlansa  da,  işlevsellik                       bağlamında,  belli  bir skopos’a uymakta ve diğer herhangi  bir                      kültürlerarası  aktarım  biçimi  gibi  kabul  edilebilir  olmaktadır                      (Nord, 2008: 67-70).                               Araçsal Çeviri Biçimleri – Tablo 2 (Nord, 2008: 6)                          Çevirinin    Kaynak kültürdeki bir iletişimsel etkileşim üzerine kurulu, erek dildeki                        işlevi       iletişimsel bir etkileşimi hedefleyen  araç                        Erek metnin   Gönderimsel / anlatımsal / çağrı / denetim ve diğer alt işlevler                        işlevi                        Çeviri türü    ARAÇSAL ÇEVİRİ                        Çeviri                        biçimi       eşişlevsel çeviri      ayrı işlevli çeviri    türdeş çeviri                                     erek okur için kaynak   kaynak metninkine    kaynak metninkiyle                        Çevirinin                        amacı        metnin işlevlerini     koşut işlevler yerine   türdeş bir etki                                     yerine getirmek        getirmek              yaratmak                        Çevirinin    kaynak metnin          kaynak metnin         kaynak metnin                        odağı        işlevsel birimleri     aktarılabilir işlevi    özgünlük düzeyi                                                            çocuklar için         bir şair tarafından                        Örnek        kullanım kılavuzu      çevrilmiş Güliver’in                                                            Seyahatleri           çevrilmiş şiir                               k) Çeviri Sorunları İçin İşlevselci Çözümleme                              Aşağıdan Yukarıya Çözümleme (bottom-up)                               1) metnin yüzeydeki dilsel  yapılarından  başlar, ardından                             2) uylaşımları  göz önünde bulundurur  ve                             3) kılgısal  yönlerle sona erer.                               Geleneksel çeviri  derslerinde uygulanan  bir yaklaşımdır.                      Aşağıdan yukarıya metin çözümlemesi yaklaşımına göre, çeviri                      bir  düzgü  değiştirme  işlemi  olup,  işlemde  en önemli  görevi                       sözlüksel ve sözdizimsel  eşdeğerlikler yerine getirir.                             Buna  karşılık,  işlevselci  çeviri,  çeviri  sorunlarını                      yukarıdan  aşağıya  (top-down) çözümleme  yaklaşımıyla  ele                       alır; dolayısıyla,  çeviri süreci,                                                                                                         169","Çeviri Kuramları                                1)  erek  dilin  istenen  işlevini  (belgesel  veya  araçsal)                                   belirlemek üzere kılgısal  düzeyde başlar. Ardından,                             2)  metnin  oldukları  gibi  yeniden  üretilecek  işlevsel                                  öğeleri, alıcının  bağlamsal bilgisine,  beklentilerine  ve                                  iletişimsel  gereksinimlerine  uyarlanacak  olanlardan                                   ayrılır;                             3)  ayrıca metnin taşıyıcısından  (kağıt, elektronik,  çoklu                                  medya)  ve  iletişim            durumundan  kaynaklanan                                  güçlükler göz önünde bulundurulur.                             4)  Son  olarak,  çeviri  türü  (belgesel  veya  araçsal)                                   çevrilmiş  metnin,  tarz  açısından  kaynak  kültürün                                  uzlaşımlarına  mı,  erek  kültürünkilere  mi  uyması                                  gerektiğini  belirleyecektir  (Nord, 2008:  85-87,  altını                                   biz çiziyoruz).                               l) İşlevsellik ve Dürüstlük Kavramı                              Christiane  Nord,  dürüstlük  kavramını  çevirmenin,                      çevirisel     bir     iletişim     durumunda         paydaşlarına        karşı                      sorumluluğuna  gönderme  yapmak üzere kullanmaktadır.  “Bu                       dürüstlük  çevirmeni  gerek  kaynak  duruma,  gerekse de  erek                      duruma  karşı  yükümlülük  altına  sokmaktadır.  Dürüstlük                      kavramını,  bağlılık  veya  doğrulukla karıştırmamak  gerekir.                      Bunlar, genellikle  kaynak metinle erek metin arasındaki ilişkiyi                      belirtirler.  Buna karşılık,  dürüstlük  kişilerarası  bir  ulamın  adı                       olup kişiler arasındaki toplumsal  bağa gönderme yapar” (Nord,                      2008:  149).  İşlevsellik  ve dürüstlük  modeli,  çeviri  eyleminin                       istemci (belli bir çeviri türünü talep eden), erek alıcı (kaynak ve                      erek metinler  arasında belli  bir  ilişki  bekler),  kaynak metnin                      yazarı (niyetlerine saygı duyulmasını  isteme hakkına sahip olup                      kendi  metni  ile  çevirisi  arasında belli  bir  ilişki  bekler) olmak                      üzere üç katılımcısının  yasal çıkarlarını göz önünde bulundurur.                       Çeviri  durumuyla  ilişkili  bu  üç  paydaşın  çıkarları  arasında                      çatışma olması durumunda, arabulucu görevini çevirmen yerine                                                                                                          170","Çeviri Kuramları                         getirmeli  ve taraflar arasında işbirliği  yolu  aramalıdır  (Nord,                       2008: 147-152).                       Skopos Paradigmasına İlişkin Değerlendirme                              Şimdi  skopos kuramı  ile  diğer işlevselci  paradigmaların                      temel görüşlerini  birleştirmeye çalışalım:                             Çevirmen  kararları,  sonuç  olarak,  çevirinin  amacı                      (skopos) tarafından belirlenir.                              Çeviri eyleminin amacı özgün metnin çok çeşitli yönlerine                      ilişkin  eşdeğerlikler  üretmeyi  gerektirebildiği  gibi  metnin                      yeniden yazımlarının  (uyarlamalar,  şu ya da bu düzeyde özgür                       çeşitlemeler) gerçekleştirilmesini  de gerekli kılabilir.                             Dolayısıyla  özgün  metin  farklı  amaçlara hizmet  etmek                      üzere farklı biçimlerde çevrilebilir.                             Çevirinin  amacını belirlemedeki  başlıca etken çevirmene                       müşteri  /  yapıtı  getiren  tarafından  (ya  da  kendisiyle                      gerçekleştirilen görüşmenin sonucu) sağlanan bilgidir.                             Son olarak, çevirinin  amacı çevirmen tarafından konuyla                      ilgili  paydaşlara göre (müşteri  dışında,  özellikle  son alıcı,  bu                       kimi  zaman  müşteriyle  aynı  olabilir  ya  da  olmayabilir)  ve                      çevrilmiş metnin işlev göreceği iletişim  durumunun göz önünde                      bulundurulmasıyla  belirlenir  (Pym, 2012: 60).                        Skopos Kuramının Eleştirisi                             Skopos kuramı,  kaynak metin ile erek metin arasında var                      olan asıl bağı, translatum (erek metin) – skopos (amaç) ilişkisi                       uğruna  kopardığı  gerekçesiyle  aşırı  uçta bir  konum  olmakla                      eleştirilmiştir.  Avusturya’daki Viyana Üniversitesi’nden  Mary                      Snell-Hornby  yazınsal  metinlerin  (1990),  amaç  odaklı                       metinlerin  tersine,  yalnızca  amaca  göre  çevrilemeyeceğini                      düşünmekteydi:  Kendisine göre, edebiyatın  işlevi  Vermeer ve                      Reiss  tarafından  belirlenen  kılgısal  çerçeveyi  büyük  oranda                       aşmaktadır.  K.  Reiss’in  öğrencisi  olan  Christiane  Nord  ise                      skopos  kuramının,  yazınsal  metinler  de  içinde  olmak  üzere,                      bütün  metin  türlerine  nasıl  uygulanabileceğini                     ortaya                                                                                                       171","Çeviri Kuramları                         koymaktadır.  Surrey Üniversitesi’nde  çeviribilim  hocası  olan                       İngiliz  Peter  Newmark  (1916-2011)  çeviri  sürecinin  aşırı                      basitleştirilmesini  ve  amacın,  genel  anlamın  aleyhine,  öne                      çıkarılmasını  eleştirmekteydi  (1991).  Eleştirilere    karşın,                       Vermeer’in kuramı çağdaş çeviribilimdeki  en tutarlı ve en etkili                      kavramsal çerçevelerden biri  olmayı  sürdürmektedir (Guidère,                      2010: 72-74).                             Eşdeğerlik kavramı üzerine kurulu dilbilimsel  yaklaşımlar                       kaynak  metnin  özelliklerinin  erek  metinde  korunmasına                      odaklanmakta  ve kaynak  metinle  mümkün  olabilen  en yakın                      eşdeğerlik  bağına  sahip  olmayan  erek  metnin  çeviri                       olamayacağını  savunmaları  nedeniyle  buyrumcuyken,  skopos                      kuramı  taraftarları özgün  metni,  ana öğesi  skopos,  yani  erek                      metin  tarafından  hedeflenen  iletişimsel  amaç  olan  çeviri                       yönergesinde         açıkça       belirlenmiş,        alıcıların     iletişim                      gereksinimleri  doğrultusunda,  gerektiğinde  uyarlanabilecek,                      gerektiğinde  bağlılıkla  aktarılabilecek  bir bilgi  kaynağı  olarak                       görmektedirler (Nord, 2008: 19-20; Guidère, 2010: 72-74).                       İşlevselci Paradigmanın  Eşdeğerlik Paradigmasına  Göre                      Üstün Yanları                              İşlevselci paradigma çevirmenin kendisini  yalnızca metne                      karşı değil,  özellikle  kişilere  karşı da yükümlülük  altına sokan                       bir meslek bağlamında çalıştığını  kabul ederken, dilbilimsel,  bu                      arada  da  yazınsal  yaklaşımlar,  her  şeyden  önce  metne                      dönüktüler,  aynı  zamanda hem betimleyici  kavramsal çerçeve                      hem de değerlendirme ölçütü  görevi gören  bağlılık  / özgürlük                       kavram çiftlerini  metne uygulamaktaydılar.                             İşlevselci  paradigma,  her  tür  kararını  belirleyen  dilsel                      ölçütleri     ilke    olarak  dayatan  kuramlardan                 çevirmeni                       kurtarmaktadır.                             Buna  karşılık,  işlevselci  paradigma,  çevirmeni,  çeviriyi                      yalnızca metin üzerindeki  çalışmanın değil,  birçok etkenin göz                                                                                                           172","Çeviri Kuramları                         önünde  bulundurulması  gereken  bir  proje  olarak  görmeye                       zorlamaktadır.                             İşlevselci  paradigma  çevirmenin  çeviriyi  daha geniş  bir                      toplumsal  bağlamda  görmesi  ve  etik  sorunlar  üzerine  kafa                       yorması yönünde yüreklendirebilir  (Pym, 2012:  61). Çevirinin                      toplumdaki  işlevi,  algılanması  (alımlamanın  bu yönünü  daha                      çok çoğuldizge araştırmacıları ele alsalar da), ekonomi,  siyaset,                      medya, vb üzerindeki  etkisi ve günümüz  dünyasında meydana                       gelen olaylarda çevirmenin sorumluluğu  (veya eşsorumluluğu)                      bu kapsamda değerlendirilebilir.                              Ortaya çıktığı  dönemdeki  köktenci  değişkesinde  skopos                      kuramı  (tıpkı,  çeviriye  uygulanan  eylem kuramı  da aralarında                      olmak  üzere,  bütün  işlevselci  paradigma  gibi)  devrim                      niteliğindeydi  ve  özellikle  on  dokuzuncu  yüzyıl  Alman                       filozoflarından  (Schleiermacher) başlayarak yüzyıllar  boyunca                      çeviri  söylemine  egemen olan  (buyrumcu,  kuralcı)  eşdeğerlik                       paradigmasıyla bağlarını  koparıyordu (Pym, 2012: 61).                             Ne  var  ki,  skopos  kuramında,  özellikle  de  eğitsel                      uygulamasında,  kendisini  paradigma  olarak  betimleyici  ve                      nesnel  olarak  nitelese  de,  belli  bir  buyrumculuk  ve belli  bir                       düzeyde  öznellik  (Bkz.  örneğin  Vermeer  ve  Reiss’in,                      günümüzde  genellikle  iletişimsel  çevirinin  tercih  edildiğine                       yönelik  açıklaması,  1996:  121)  olduğu  görmezden  gelinemez                      (Pym, 2012: 63).                             Eşdeğerlik  tabanlı  yaklaşımın  taraftarları,  kimi  zaman,                      amaç odaklı  metinler  (kullanım  kılavuzları,  reklam metinleri)                       kadar  yazınsal  metinler  söz  konusu  olduğunda  da  bire  bir                      olmayan        çeviri      yöntemlerini        kolayca       kabul       etme                      eğilimindedirler,  bu da farklı metin türlerinin  çevirisine  ilişkin                       ölçütlerde  bir  ayrımlaşmayla  sonuçlanmaktadır.  Dolayısıyla                      çevirmen  yetiştiren  kurumlardaki                kimi      çeviribilimciler                      eşdeğerlik  tabanlı  yaklaşımlardan  çok  işlevselci  yaklaşıma                      öncelik vermeye başlamışlardır  (Nord, 2008: 19-20).                                                                                                          173","Çeviri Kuramları                         İşlevselci Paradigmanın  Eşdeğerlik Paradigmasına  Göre                       Zayıf Yanları                             Elbette ki  işlevselci  paradigmanın  kimi  yönlerine  (hatta                      kuramsal  temellerine            karşı)  itiraz      eden  görüşler  de                       bulunmaktadır.                             Bunlardan  biri  şudur:  Günümüz  batı  toplumlarındaki                      baskın  anlayış,  (müşterinin  özel  isteğiyle)  başka  biçimde                      bertilmemişse,  çevirmenin  olası  her  tür  eşdeğerliğin  peşinde                       olmasını  ister.  Oysa,  skopos  kuramında  istendiği  biçimiyle                      amaç çözümlemesi,  bu durumları  özel  durumlar  olarak görür.                      Söylem  çözümlemesi  yönelimli  kimi  dilbilimcilere  göre                       (örneğin  Basil  Hatim),  eşdeğerlik  paradigması  çerçevesinde                      uygulanan  dilbilimsel  çözümleme  amaçtan  bağımsız  olarak                      yapılabilir.  Buna karşılık,  bu itiraza,  günümüzde  farklı  çeviri                       biçimleri  (bilgisayar  programı  çevirilerinde  veya medya için                      yapılan  çevirilerde  yerelleştirme  /  uluslararasılaştırma  dahil)                      bulunduğunu,  toplumsal,  kılgısal  veya ekonomik  etkenleri göz                      önünde bulundurmaksızın,  çeviri birimi  olarak yalnızca  metin                       üzerinde  çalışan  eşdeğerlik  paradigmasının  bu  çevirilerde                      yeterli  olmadığı  söylenerek  yanıt  verilebilir.  Oysa  işlevselci                      paradigma,  çok  açık  olması  ve  böylece  meslekteki  yeni                       etkenleri  kapsayabilmesi  nedeniyle,  oldukça  yararlı  olabilir.                      Skopos paradigması ile  yerelleştirme meslekleri arasında zaten                      çok  sayıda  ortak  nokta  bulunmaktadır.  Yerelleştirme,  sayfa                       düzeni,  yazı karakteri, punto büyüklüğü,  vb’ne ilişkin  ölçütler                      de dahil,  erek toplumsal  bağlamın  ayrıntılı  bir çözümlemesini                      gerektirmekte  olup,  bunlar  skopos  kuramı  tarafından  da göz                      önünde bulundurulmaktadır.                              Skopos  kuramcılarına  zaman  zaman  yöneltilen  karşıt                      görüşlerden  biri  de  ayrıntılı  amaç  çözümlemesinin  verimli                      olmadığı  ve profesyonel  çevirmenin  günlük  uygulamalarında                       kullanılamayacağı  yönündedir.  Görüş  özellikle  Christiane                      Nord’un çeviri amaçlı işlevselci metin çözümlemesi modelinde                      belirttiği  yetmiş altı soruya gönderme yapmaktadır. Profesyonel                                                                                                         174","Çeviri Kuramları                         bir çevirmenin bir metni ve skopos’unu (amacını) aşağı yukarı                       otomatik  bir  biçimde  çözümlediği  veya bu girişimin  o  kadar                      çaba gerektirmediği  şeklinde  yanıt verilebilir  tabi ki. Ayrıntılı                       çözümleme  modeli  daha çok acemi çevirmenler  için  yetişme                      süreçlerinde kullanabilecekleri  bir araç olarak görülebilir,  fakat                      aynı     zamanda         kariyerlerinin       başındaki       çevirmenlerin                      çevirilerinin  düzeyini  yükseltmeleri  bakımından  da  yararlı                      olabilir  (Pym, 2012: 62-63).                                                                                                                                                                175","Çeviri Kuramları                          B.VIII.  “ÇEVİRİ  ARAŞTIRMALARI”  (TRANSLATION                      STUDIES)  VE ÇOĞULDİZGE  KURAMI                               Translations Studies araştırma alanı 1970’lerden itibaren                      çokdilli  küçük ülkelerde (Hollanda,  Belçika, İsrail) oluşmuş bir                      alandır.  1970’lerin          hemen  başında  başlıca  iki               okul                      bulunmaktaydı:  James  Holmes’un  (özerk  bir  dal  olarak                       Translation  Studies’in  kurucusu  sayılır)  zamanında  dersler                      verdiği  Amsterdam  Üniversitesi  okulu  ile  (çoğuldizge                       kuramının  kurucuları Itamar Even-Zohar ve Gideon  Toury’nin                      temsil  ettiği)  Tel  Aviv  Üniversitesi  okulu.  Theo  Hermans’ın                      editörlüğünü  yaptığı  ortak  kitap  The  Manipulation  of                      Literature: Studies in  Literary  Translation’ın  1985  yılında                       yayımlanmasından  bu yana, Translations Studies ve çoğuldizge                      yaklaşımları  Translations Studies adı altında tek bir çeviribilim                      okulu  olarak  birleşmişlerdir.  İki  akımın  ortak  yanı  1970’li                       yıllarda,  çok  kültürlü  ve  dolayısıyla  çevirinin  kültürel,                      ekonomik ve siyasal önemi konusundaki  düşüncelere daha açık                      toplumlarda  doğmuş  olmalarıdır.  İki ekolün  araştırmacılarının                       diğer ortak özellikleri,  örneklemek bakımından,  şunlardır:                             Yazını karmaşık ve devingen bir dizge olarak görürler.                             Betimsel ve nesnel yöntemi öne çıkarırlar.                             Öncelikle yazınsal çeviriyle ilgilenirler  (Bu yönleri onları                       Alman skopos kuramcılarından  ayırır).                             Erek metne odaklanırlar.                             Çeviri  konusunda  işlevsel  ve dizgesel  bir  bakış  açısına                      sahiptirler:  Özellikle,  çevirilerin belli  bir ulusal yazın içerisinde                       kapladığı  yeri  ve  ulusal  yazınlar  arasında  var olan  karşılıklı                      ilişkileri  incelerler.                             Çevirilerin  üretimini  ve alımlanmasını  yöneten ölçütlerle                      ve sınırlamalarla  ilgilenirler.                              Çeviri  ile diğer metin üretim  türleri  arasındaki ilişkilerle                      ilgilenirler.                                                                                                           176","Çeviri Kuramları                                Çevirilerin evrimsel, tarihsel niteliğinin  bilincindedirler  ve                       iktidar  veya  ideoloji  gibi  toplumsal  güçleri  ve  bunların                      çevrilmiş metin üzerindeki etkilerini  göz önünde bulundururlar.                             Rus  biçimciliği         ile    Çek  yapısalcılığından           bolca                       esinlenirler.                             Translation  Studies’in  temsilcileri  arasında  ABD’den                      James  Holmes  (o  dönemde  Amsterdam  Üniversitesi’nde                      hocadır),  André Lefevere ve José Labert (Belçika)  ve ayrıca                      Büyük Britanya’dan Susan Bassnett bulunmaktadır.  Lefevere,                       Bassnett ve Lambert yönlendirme ve çeviri üzerindeki  ideolojik                      etki  sorunlarıyla  yakından  ilgilenirler.  Tel  Aviv  Üniversitesi                      (Israil)’nden Itamaar Even-Zohar ve Gideon Toury kimi  zaman                       Manipulation        School’la  birlikte  anılsalar  da,  özellikle                      çoğuldizge  kuramını  geliştirmiş  olmakla tanınmışlardır  (Moya,                      2010: 122-130).                              Translation Studies zaman içerisinde, kürsüleri,  öğretimi,                      kitapları  ve alan dergileri ile ayrı bir dal haline gelmiştir:  1989                      yılında,  editörlüklerini  Gideon  Toury  ve  José  Lambert’in                      yaptığı,  Target: International Journal of Translation Studies,                       Benjamins Publishers dergisi buna örnek olarak verilebilir.                       Çoğul Dizge Kuramı                              (Aşağıdaki  sayfalar  Itamar-Even  Zohar’ın  ilk  olarak                      Papers  on  Poetics  and  Semiotics  8,  Tel  Aviv,  1978’de                      yayımlanan  “The Position  of Translated Literature within  the                      Literary  Polsystem”  başlıklı  makalesine  dayanmaktadır.  Biz                       burada Siri Nergaard’ın editörlüğünü  yaptığı çağdaş çeviribilim                      metinleri  antolojisi,  Teorie contemporanee della traduzione.                      Strumenti Bompiani,  Milano,  1995,  s. 225-238’de yayımlanan                       Stefano  Traini’nin  İtalyanca  çevirisi  La  posizione  della                      letteratura tradotta all’interno del polisitema letteratio’dan                      yararlanıyoruz.  Fransızcaya  biz  çeviriyoruz.  Tarafımızdan                      eklenen  veya  çıkarılan  bölümler  köşeli  ayraç  içerisinde                       belirtilmiştir.)                                                                                                         177","Çeviri Kuramları                                   “Ulusal  kültürlerin  oluşmasında  çevirinin  oynadığı                       büyük rol konusunda  kültür  tarihçileri  arasındaki  genel kabule                      karşın, bu alandaki  araştırmaların,  gerek kuramsal, gerekse de                      betimsel  düzeyde  bu  kadar  az  gelişmiş  olmasını  görmek                       şaşırtıcıdır.  Yazın tarihi kitapları,  çevirilerden ancak başka çare                      kalmamışsa,  örneğin  Orta  Çağ  ve  Rönesans  söz  konusu                      olduğunda,  söz  ederler.  Tabi  ki  başka  dönemlerdeki  yazın                      geleneklerine  tek  tük  göndermelerle  karşılaşılabilmektedir,                       fakat  bunlar  ancak  nadiren  tutarlı  tarihsel  çözümlemeler                      içerisinde  yer almaktadır. Sonuç olarak,  çeviri  yazının  olduğu                      kadar, bütünü  içerisinde  yazının  veya bu [ulusal,  yerel] yazın                       içerisinde çeviri yazının  işlevi  hakkında ancak zorlanarak fikir                      edinilebilmektedir.  Üstelik,  kendine özgü  yazın dizgesi  olarak                      çeviri  yazının  olası  varlığına  ilişkin  bilinç  de yoktur.  [...] …                      birçok  yazın  araştırmasında  –  ister  dönemlere,  türlere  veya                       yazarlara  baksınlar-,  tarihsel  işlevlerle  ilgili  fikir  edinmek                      zordur. Yalnızca  çeviri  yazın  değil,  diğer tüm  yazın  dizgeleri                      göz  ucuyla  ele  alınmaktadır,  çünkü,  rastgele  örneklemek                       bakımından,   gençlik  yazını,  dergilerde  yayımlanan  masallar                      veya  polisiye-gerilim     49    gibi  türlerin  tamamı  aynı  dizgenin                      parçasını  oluşturmaktadır.  Ancak  çok  kısa  bir  süre  önce                      tarihselcilikten  kurtulmaya  başlamış  olan  batı  yazın  bilimi,                      meydanı  geleneksel  araştırmacılara  terk  etmiştir.  Birçok                       bakımdan,  yirmili  yılların  Rus biçimciliğinin  katkılarının  çok                      ötesine  geçmiş  değiliz.             Tynianov,       Ejxembaum          veya                       Žirmunskij’nin  olay yazarlığı ve yazın tarihi üzerine çalışmaları                      aşılmış değil ve gerçek anlamda uygulanmayı  bekliyor. [...]                                [...]  “Çeviri  yazın”  ifadesini  yalnızca  üzerinde                       uzlaşılmış  bir etiket olarak “çevrilmiş yazın yapıtları topluluğu”                      gibi  uzun bir dolaylamayı  kısaltmak üzere değil,  aynı zamanda                      bir  dizge  olarak  yapılaşmış  ve  işleyen  metinler  bütüncesini                       belirtmek  üzere kullanıyorum.  Böyle  bir varsayımın  dayanağı                        49  Ç.N.:  Fransızcaya İngilizceden  geçmiş  olan  thriller  sözcüğünün  karşılığı                      olarak kullanılmıştır.                                                                                                      178","Çeviri Kuramları                         nedir? Çeviri  yapıtların  oluşturduğu  genellikle  rastlantısal  bir                       öbek  içerisinde,  özgün  yazın  bütüncesi  içerisinde  bulunana                      benzer bir kültürel ve sözel bağıntı belirlemek mümkün müdür?                      Belli  bir ulusal yazının  kabul edilen bir dilinde  yazılmış  özgün                       yazınsal  yapıtların  birbirleri  ile ilişki  içerisinde  olduklarını  ve                      Tynianov’un ortaya koyduğu gibi,  merkezi konumu elde etmek                      üzere  sürekli         bir    mücadele        bulunduğunu          yine     de                       kanıtlayabiliriz.  Bitmiş,  diğer  yazınlardan  ithal  edilen,  kendi                      özgün bağlamlarından koparılmış  ve sonuç olarak merkeze veya                      çevreye  erişmek  için  yürütülen  mücadeleler  bakımından                       edilginleştirilmiş  olarak sunulan  çeviri yapıtlar arasında ne tür                      ilişkiler  olabilir?  Benim görüşüme göre, en az iki biçimde ilişki                      içerisindedirler:                                1)  seçme ilkeleri  her zaman (en azından kısmen) aynı                                      varış  yazınının  eşdizgeleri  ile  ilişkilendirilebilir                                     olduğundan,  bunların  varış  yazını  tarafından                                     seçilme biçimi;                                2)  bunların         diğer      eşdizgelerle         ilişkilerinden                                      kaynaklanan  özel  ölçütleri,              davranışları      ve                                     tutumları benimseme biçimi.                                [...] Dolayısıyla  çeviri yazın  kendine  özgü modelleme                      ilkelerine  sahip olabilir,  bu ilkeler  de, belli  ölçülerde,  yalnızca                      bu yazına özel bile olabilir.                                 [...] Çeviri  yazını  yalnızca  ayrı bir  dizge  olarak değil,                      aynı zamanda çoğuldizgenin  tarihine onun ayrılmaz bir parçası                       olarak,  diğer  eşdizgelerin  hepsiyle  ilişki  içerisinde,  tam                      anlamıyla  katılan  bir  dizge  olarak  görüyorum.  [... Altını  biz                      çiziyoruz.]                             Çoğuldizge  düşüncesi  üzerinde  uzun  uzadıya  durmanın                       gereği yok. Bu kavramı ilk  defa 1970 yılında,  sanatdışı olarak                      değerlendirilen  yapıtlarla  uğraşmaktan  kaçınan  geleneksel                       estetik  yaklaşımdan  kaynaklanan  güçlükleri  aşmak  üzere                      önerdim. Yaklaşımım, yazınsal ya da yarı yazınsal, bütün metin                      türlerini  bir dizgeler  bütünü olarak görmenin [...] daha yerinde                      olacağı  yönündeki  çalışma  varsayımına  dayanmaktaydı.  Bu                                                                                                       179","Çeviri Kuramları                         düşünce bütünüyle  yeni  bir  düşünce değildir;  yirmili  yıllarda,                       Iouri Tynianov (1894-1943), Boris Eichenbaum (1886-1959) ve                      Viktor  Shklovsky  gibi  araştırmacılar  tarafından  altı  kalın                      çizgilerle  çizilmekteydi.  Ben, onların çalışmalarını  temel olarak                       alıp 1973 yılında  sunduğum bir çalışmada kavramın ilk biçimini                      önerdim.                             [...] Çoğuldizge  varsayımı [...] [yazınsal türler arasındaki]                       bu  tür  ilişkileri  yöneten  düzeneği  ve yazının  tarihsel  varlığı                      içerisinde  yazınsal  türlerin  özel  konumunu  ve  rolünü                      açıklamakta  bize  yardımcı  olabilir.  Shlklovky  yazınsal                      modellerde  bir  çoğulluk  görmektedir,  bu  modellerden  biri                       zirvede yer alırken diğerleri sıralarını  beklemektedir. Tynianov                      yazının  karmaşık yapısı  içerisinde  yenilikçi  ve tutucu güçler,                      türler     ve     modeller       arasındaki       mücadelelere         dikkat                       yöneltmektedir.  Tutuculuk  kavramı  örtük  olarak  süreçlerin                      basitleştirilmesini,                  şemalaştırılmasını                    ve                      basmakalıplaştırmasını  içermektedir.  [...]  En  yüksek  konum,                      doğası en yenilikçi  olan bir yazınsal  tür tarafından tutuluyorsa,                       katmanlaşma  ölçeğinde  tutucu  türlerin  aşama  aşama  aşağı                      indiğini  görürüz;  buna  karşılık,  en  yüksek  konum  henüz                      biçimlenmiş  bir  tür tarafından tutuluyorsa,  bu durumda  en alt                       düzey  yeni  olanı  alma  eğilimi  gösterir.  İkinci  durumda,                      konumlar değişmiyorsa, yazının  tamamı durağanlaşma sürecine                       girer. [Altını  biz çiziyoruz.]                             Bu  belirlemelerin  ışığı  altında  bakarsak,  asıl  sorun                      yalnızca hangi türlerin  yukarıda hangilerinin  aşağıda olduğunu                      keşfetmek değil, daha çok bazı türlerin  çoğuldizge  içerisindeki                       değişim  sürecine  katılmasını  sağlayan  koşulları  keşfetmektir.                      Bu nedenle  birincil ve  ikincil etkinlik  kavramlarını  önerdim,                      birincil  etkinlik  yenilik  ilkesini  temsil  ederken, ikincil  etkinlik                       yerleşik  düzgünün  korunmasını  [koruma  ilkesi]  temsil                      etmektedir.                             Çeviri yazının  bu takım yıldızı  içerisindeki  konumu nedir:                       Yukarıda  mı,  aşağıda  mı,  yenilikçi                  mi,  tutucu  mu,                                                                                                        180","Çeviri Kuramları                         basitleştirilmiş  mi,  kalıplaştırılmış  mı?  Değişmelere  nasıl                       katılmaktadır?  Birinci  soruya yanıtım,  çeviri  yazının  bunların                      hepsini  aynı anda somutlaştırabileceği  yönünde.  İlkesel olarak                       yerinden  edilemezdir.  Birincil  veya ikincil  olması  çoğuldizge                      içerisinde işleyen özel koşullara bağlıdır. [...]                             Çeviri yazının  birincil  konumu tuttuğunu söylemek, onun                       çoğuldizgenin  merkezinin  oluşmasına  etkin  olarak  katıldığı                      anlamına  gelir.  Benzer  durumlar  [...] yazın  tarihinin  büyük                      olaylarıyla  aynı  döneme denk  gelir  [...]. Bu, özgün  ve çeviri                      metinler  arasında  hiçbir  açık  ayrımın  sürdürülmemesi  ve                       çoğunlukla baskın yazarların (veya baskın olma yolundaki  öncü                      üyelerin) en önemli çevirileri  yapması demektir. Ayrıca, bu tür                      durumlarda,  yeni  yazın  modelleri  ortaya  çıktığında,  çeviri                       olasılıkla    bunları  geliştirmenin          araçlarından  biri  haline                      gelmektedir.  Yerel yazına,  kendisinde  daha önce var olmayan                      öğeler yabancı yapıtlar aracılığıyla  sokulmaktadır.                              [...]  Çevrilecek  yapıtların  seçimini  yöneten  ilkelerin                      çoğuldizgeyi  yöneten durum  tarafından belirlendiği  de açıktır:                      Metinler  yeni  yaklaşımlarla  uyumluluklarına  göre  ve  varış                      yazınında  oynayacakları  düşünülen  yenilikçi                   role  göre                      seçilmektedir.                              Bu tür bir durumu olanaklı kılan koşullar nelerdir? Başlıca                      üç durum belirlenebilirmiş  gibi  geliyor bana:                             a)  henüz  bir  çoğuldizge  biçimlenmemiş  olduğunda,                                   oluşma  yolundaki  “genç”  bir  yazın  söz  konusu                                  olduğunda;                             b)  ya “çevresel”, ya “zayıf”,  ya da “hem çevresel, hem                                  zayıf” bir yazın söz konusu olduğunda;                             c)  bir  yazında  kriz,  değişim  veya  boşluk  dönemleri                                   olduğunda.                             Birinci  durumda,  çeviri  yazın  genç  bir  yazının                      gereksinimlerini  karşılar, amaç bu yazının  yeni kurulmuş (veya                       yenilenmiş)  dilini  olası tüm yazın türlerinde  uygulamak  ve bu                      dili  yazın dili  olarak işlevsel ve yükselen kitlesi için yararlı hale                      getirmektir.  Genç  yazın  tüm  yazın  ve  metin  türlerini  hemen                                                                                                       181","Çeviri Kuramları                         yaratamayacağına  göre,  diğer  yazınların                   deneyiminden                       yararlanabilir,  böylece çeviri yazın  en önemli  dizgelerden  biri                      haline gelir.                             Aynı  şey  ikinci  durumda,  yani  görece  oturmuş,  fakat                       kaynakları  sınırlı  ve  daha  geniş  yazınsal  bir  sıradüzende                      çevresel konuma sahip yazınların  durumunda da geçerlidir. Bu                      durumun  bir  sonucu  olarak,  bu  tür  yazınlar  çoğuldizgenin                      “gerektirdiği”  tüm  dizgeleri  üretmezler,  fakat  bunların                       birkaçının  yerini  çeviri  yazınla  doldururlar.  Örneğin,  henüz                      benimsenmemiş yazın  bütünüyle veya büyük oranda [...] çeviri                      olabilir.  Fakat  daha  önemli  sonuç,  bu  tür  yazının  yenilik                       başlatma  gücüdür.  Bu  güç  merkezi  yazınların  gücüne  göre                      çoğunlukla  daha düşüktür.  Bu  da yalnızca  ikincil  dizgelerde                      değil,  yazınların  merkezinde  de  bir  bağımlılık  ilişkisinin                       oluşması  sonucunu doğurur. [...] Bu tür yazınlar  için [çevresel                      konumdaki  ulusal  yazınlardan,  yani  daha  küçük  ulusların                      yazınlarından  söz  ediyoruz],  çeviri  yazın  rağbet  gören                       modellerin  sokulması  için  bir  oluk  olmakla  kalmaz,  aynı                      zamanda  kendisi  öykünecek  bir  model  oluşturur.  Kimi                      durumlarda  çeviri  yazının  en  kesintisiz  seçenek  kaynağı                      olduğunu  görebiliriz.                              Üçüncü durumda,  çoğuldizgenin  iç  devinimi  kesintiler,                      dönüm  noktaları,  diğer  bir  deyişle,  yerleşik  modellerin  daha                       genç kuşak için artık kabul edilebilir  olmadığı  tarihsel dönemler                      yaratabilir.  Bu  dönemlerde,  çeviri  yazın  merkezi  yazınlar                      içerisinde bile birincil  konumu üstlenebilir.  Tarihsel bir dönüm                      noktasında,  hiçbir  yerel  öğenin  kabul  edilebilir  bulunmadığı                       zaman  daha  da  gerçek  olur  bu.  Sonuç  olarak  bir  yazınsal                      “boşluk”  görülür.  Bu  dönemde,  yabancı  modellerin  içeri                      sızması kolaylaşır,  çeviri yazın da sonuç olarak birincil  konumu                       üstlenebilir.  [...]                             Öte  yandan,  çevrilmiş             yazının      ikincil    konumda                      bulunduğunu  söylemek  onun,  genellikle  eski  metinlerin                       özelliğini  yüklenerek,  çoğuldizge  içerisinde  çevresel bir dizge                                                                                                        182","Çeviri Kuramları                         oluşturduğu  anlamına  gelir.  Bir  başka  deyişle,  böyle  bir                       durumda,  çeviri  yazının  daha  önemli  süreçler üzerinde  etkisi                      olmaz.  Zaten  baskın  olan  bir  tür  tarafından  uylaşımla                      yerleştirilmiş  ölçütlere  göre  biçimlenir.  Bu  durumda  çeviri                       yazın önemli  bir tutucu etken haline gelir. Özgün güncel yazın                      yeni  biçimler  ve  yeni  modeller  geliştirmeyi  sürdürebilirken,                      çeviri yazın,  (kısa bir süreden beri) yerleşmiş bulunan  merkez                      tarafından (kısa veya uzun bir süreden beri) reddedilmekte olan                      ölçütlere  uyar. Özgün metinlerle  olumlu  ilişkilerini  uzun  süre                       devam  ettirmez.  Burada ilginç  bir  çelişki  ortaya çıkar:  Yeni                      düşüncelerin,  yeni  sebeplerin, yeni özelliklerin  yazına girmesi                      için araç olan çeviri, geleneksel beğeniyi korumanın aracı haline                       gelir.  Merkezi  özgün  yazın  ile  çeviri  yazın  arasındaki  bu                      bakışımsızlık  farklı biçimlerde evrilebilir.  Örneğin, çeviri yazın,                      büyük değişiklerin  olduğu bir durumda kendisini  birincil  dizge                       olarak  kabul  ettirdikten  sonra,  değiştirmeye  gittiği  yerin                      yazınıyla  ilişkisini  kaybettiği  zaman,  kendisi  aynı  kalır.                      Dolayısıyla,  kendisini  devrimci  bir  tür  olarak  kabul  ettiren,                       çoğunlukla  en  küçük  değişikliklere  karşı  ikincil  etkinliklerin                      üyeleri tarafından sıkı sıkıya  korunan, eskiden kalma bir dizge                      gibi varlığını  sürdürmeye devam edebilir. [...]                              Çeviri yazının üstlendiği  konum ile çeviri seçenekleri veya                      öçütleri  arasında ne  tür  ilişkiler  olabilir?  [...]  Her durumda,                      çeviri etkinliği  yeni modellerin oluşum sürecine katıldığına  göre                       [birincil  konumu  üstlenen  bir  çeviriden  söz  ettiğimizde],                      çevirmenin  birincil  kaygısı,  özgün  metinlerin  aktarılabileceği                      başvuru  dizgesi  içerisinde  zaten  yerleşmiş  modeller  peşinde                       olmak  değildir;         aksine  kendi  dizgesinin             uylaşımlarını                      çiğnemeye  hazırdır.  Bu  koşullarda,  bir  çevirinin  uygunluk                      bakımından özgün metne yakın olma olanağı (bir başka deyişle,                       özgün  metnin  baskın  metinsel  ilişkilerinin  yeniden  üretimi)                      diğer durumdan daha fazladır. Varış yazını  açısından, [...] eğer                      yeni eğilim  yazın  çatışmasında yenilmişse,  onun  tasarımlarına                       göre yapılmış  çeviriler  alan kazanamayacaktır. Fakat eğer yeni                                                                                                        183","Çeviri Kuramları                         eğilim  kazanansa, çevrilen yazının  düzgüsü  zenginleştirilebilir                       ve  daha  esnek  hale  gelebilir.  Bu  dönemler  [büyük  tarihsel,                      yazınsal  değişim  dönemleri]  çevirmenin  yerleşik  düzgü                      tarafından  kendisine  sunulan  seçeneklerin  ötesine  geçmeye                       hazır olduğu  ve özgünün  metinsel  ilişkileri  üzerinde farklı  bir                      işlem  uygulamak  istediği  neredeyse  tek  dönemdir.  Buna                      karşılık,  yerleşik  koşullarda,  eğer  çoğuldizgenin  durumu                       yeniliklere  el  vermiyorsa,  varış yazınında  bulunmayan  öğeler                      aktarılamayabilir.  Fakat dizgenin  aşama aşama açılma  süreci                      bazı yazınları  birbirlerine  yaklaştırabilir  ve daha uzun erimde,                       uygunluk  önkabulleri  ve eşdeğerlik gerçeğinin   büyük  oranda                      üst  üste  binebileceği  bir  durumu  olanaklı  hale  getirebilir.                      İçlerinden  bazılarında,          reddetme  düzeneği  çok  güçlü                       olduğundan  sözünü  ettiğimiz  değişimler  çok sınırlı  bir ölçüde                      doğrulanmış  olmasına  rağmen,  Avrupa yazınları  buna  örnek                       olarak verilebilir”.                       Itamar Even-Zohar’ın Görüşlerinin Özeti                             Itamar Even-Zohar, erek yazınsal çoğuldizgenin  ayrılmaz                      bir  parçası  olarak  yazın  çevirilerine  dizgesel  bir  bakışı                       benimser. Kimi durumlarda, çeviri yazın ikincil  bir konum elde                      eder ve çoğuldizge içerisinde çevresel bir dizge oluşturur. Böyle                       bir  durumda,  çeviri  yazın  önemli  bir  tutuculuk  etkeni  haline                      gelir.  Buna karşılık  diğer  durumlarda,  çeviri  yazın  ev sahibi                      konumdaki  yazınsal  çoğuldizge  içerisinde  ayrıcalıklı  bir  yer                      elde edebilir ve bunun merkezinin oluşumuna etkin bir biçimde                       katılabilir.                             Even-Zohar ardından çevirilerin  çoğuldizgenin  merkezine                      eriştikleri  üç durum belirler. Bunlar,                              a)  gelişmekte olan yazınların  (genç bir yazın) durumu,                             b)  çevresel veya zayıf ya da hem çevresel hem zayıf bir                                  yazının  durumu ile                             c)  kriz       dönemlerinden          veya       yazınsal       boşluk                                   dönemlerinden  geçen bir yazının durumudur.                                                                                                        184","Çeviri Kuramları                                Bununla  birlikte,  bir  çeviri  yazın  tarafından elde tutulan                       birincil  veya ikincil  konum arasındaki sınırların  açık olmadığını                      belirtmek  gerekir:  Çevirilerin  bir bölümünün  merkezi tuttuğu,                       diğer bölümünün  ise kenarda kaldığı durumlar olabilmektedir.                             Çeviri  yazının  bir  yazınsal  çoğuldizge  içerisinde  tuttuğu                      konum  çeviri  uygulaması  üzerine  etki  yapabilir  (çevirmen                      tarafından  yapılan  çeviri  seçimleri  ve  dayanılan  ölçütler):                       Birincil  konumda  bulunan  çeviriler  ikincil  konumu  tutan                      çevirilere göre olasılıkla  özgüne daha uygun olacakken, ikinci                      konumda bulunan çeviriler de, bu kez, erek yazın modellerine,                      özgüne oranla daha uygun olacaklardır.                               Gideon Toury,  Even-Zohar ile  birlikte  çalışmakta olup                      kendi  kuramlaştırma  projesini  In  Search of  a  Theory  of                      Translation (1980) adlı  kitabında  tanıtır.  1930 ile  1945 yılları                       arasında,  İngilizceden  ve  Almancadan  İbraniceye  çevrilmiş                      yapıtları  inceler  ve diğer  belirlemelerinin  yanı  sıra,  çevirinin                      belli  yasalara  veya  normlara  bağlı  davranışsal  bir  etkinlik                       olduğu sonucunu çıkarır (Moya, 2010: 141).                             Toury,  toplumbilim  kaynaklı  bir  kavram  olarak  normu                      “bir topluluk  tarafından paylaşılan  genel değerlerin  – doğru ve                       yanlış, uygun ve uygunsuz olan gibi-  yapılması gerekeni, yasak                      olanı  ve hoş görüleni  belirleyen  özel  durumlarda  kullanılmak                      üzere uygun yönergelere çevrilmesi” şeklinde tanımlar (Toury,                       1995:  54-55).  Toury’ye  göre,  çeviri  metnin  kaynak  metnin                      normlarına  boyun  eğmesi,  bir  çevirinin  kaynak  metne  göre                      uygun  olduğunu  söylemeye  olanak  verirken,  erek  kültürün                      normlarına  boyun  eğmesi  ise  kabul  edilebilirliğini  belirler.                       Toury çevirmenlerin özgün dizgenin  normlarına uyum sağlama                      kaygısı taşımadıkları  (uygun çeviri), fakat erek kültür dizgesini                       yöneten  normlara  uyum  sağlama  kaygısı  taşıdıkları  (kabul                      edilebilir çeviri) sonucuna varır.                             Normlar ayrıca çevirinin eşdeğerlik türünü ve düzeyini  de                       belirler. Toury’ye göre, özgün ve çeviri metinlerin eşdeğer olup                                                                                                        185","Çeviri Kuramları                         olmadıklarını  sormak anlamsızdır,  fakat onun yerine aralarında                       ne tür ve hangi  düzeyde eşdeğerlik  olduğunu  sormak gerekir                      (Toury, 1995: 61; Moya, 2010: 141).                             Toury’ye        göre,     normlar       kültürlere      özgü      olup                       değişkendirler. Belli bir metnin çevirisini  genel çeviri “yasa”ları                      önermek üzere dayatmış olan normların  yeniden oluşturulması                      yapılabilir  bir şeydir. Bunun için, iki tür kaynak bulunmaktadır:                             1)  Normlara  uyan  bir  etkinliğin                ürünleri  olarak                                  metinlerin  çözümlenmesi  sayesinde  bir  davranış                                   düzenliliği  betimlemek  mümkündür.  Bu,  çeviri                                  sürecinde  baskın  olan  normları  belirlemek  üzere                                  kaynak ve erek metin kesitleri karşılaştırılarak  yapılır;                              2)  çevirmenler,         editörler,      çeviri      profesyonelleri                                  tarafından yapılan belirtik  açıklamalar.                             Farklı  kültürel  köklerden gelen metinlerin  çözümlenmesi                      ile  açığa çıkan  yasalar iki  türdür:  olağanlaşma ve  geçişim.                       Genel olarak, çevirmen erek modele uygun davranmak istediği                      zaman,  eğilim          olağanlaşma  ve  tarzdaki  değişkenliğin                      kaybolması  yönünde  olacaktır.  Toury  (1995:  275)  geçişimi,                       kaynak  metne  ait  öğelerin  erek  metne  aktarılması  olarak                      tanımlar. Bu da olumlu  aktarım veya olumsuz  aktarım olabilir.                      Geçişim  çevirinin  gerçekleştirildiği  ve  tüketildiği  toplumsal                       kültürel koşullara bağımlıdır.                             Toury’nin  vardığı  sonuçlardan biri,  çeviri  “büyük”  veya                       saygın  bir dilden  “küçük”  veya “zayıf” bir  dile  ya da kültüre                      doğru  yapıldığında,  geçişime  karşı  hoşgörülü  yaklaşma                      eğiliminin  arttığı yönündedir.                        Çoğuldizge Kuramının Eleştirel Değerlendirmesi                             Günümüz          İspanyol       çeviribilimcilerinden         Virgilio                       Moya’ya göre, ulusal bir yazının kriz dönemlerinden geçtiği her                      durumda, çevirilerin  ev sahibi yazınsal çoğuldizgede  ayrıcalıklı                      bir yere oturduğu  yönündeki  görüş doğru değildir.  Çevirilerin                       bir  yazınsal  çoğuldizgedeki  konumunu  etkileyen,  piyasa                                                                                                        186","Çeviri Kuramları                         (ekonomik  güçler)  veya İngilizcenin egemen gücü gibi  başka                       etkenler bulunmaktadır.  Örneğin, 1976 ile 2000 yılları  arasında                      ABD’de yazının  genel  düzeyi,  XX.  yüzyılın  kalan  kısmıyla                       karşılaştırıldığında  vasat  düzeydeydi.  Bununla  birlikte,  ne                      ABD’de  çeviri  etkinliğinin  yoğun  olduğu  ne  de  çevirilerin                      ayrıcalıklı  bir yer tuttuğu söylenebilir,  çünkü söz konusu ülkede                       çevirilerin  satmadığı  yönünde  genel  bir  kanı  egemendir.                      Ekonomik  ölçüt  de  ABD’deki  yazın  çoğuldizgesinde  çeviri                      yazının      yerini      etkilemektedir.        Moya       ayrıca,      çeviri                       uygulamasının  her  zaman,  Even-Zohar’ın  düşündüğü  gibi,                      çevirinin  bir  çoğuldizgedeki  konumuna  bağımlı  olduğu                      yönündeki görüşe de karşı çıkmaktadır. Bağlı ve güvenilir veya                       özgüne uygun çeviriler bir çoğuldizge içerisinde zorunlu  olarak                      birincil  ya  da  tersi  konumda  bulunmamaktadır:  Kaynak                      metinlere  uygun  olmayan  çeviriler  olabilir  ve  bunlar  bir                       çoğuldizge  içerisinde  yüksek  yazınsal  bir  konum  tutabilirler                      (Moya, 2010:  140).                             Yine  de,  çoğuldizge  kaynaklı  varsayımların  Translation                       Studies  ve  çeviri  kuramına  birkaç  kilit  bilgikuramsal  ilke                      kazandırdığı  tartışma  götürmez  bir  gerçektir.  Çeviri,  aynı                      biçimde  yazın,  belli  bir  kültür  dizgesi  ile  ilişki  içerisinde                       anlamlı hale gelen bir etkinlik  olduğundan, çevirinin  durağan ve                      tarihten      bağımsız        olarak      değerlendirilemeyeceği            bu                      ilkelerdendir.  Çoğuldizge  varsayımları  ürün  olarak çevirilerin                       görgül  betimlemesini,  yazınsal  metnin  devingenliğini  ve                      karmaşıklığını  öne çıkarırlar, eşdeğerliği göreli hale getirirler ve                      çevirinin  dizgesel  ve  işlevsel  niteliğinin  altını  çizerler.                       Çoğuldizge  kuramları  (Itamar  Even-Zohar’ın  kendisinin  de                      kabul  ettiği  gibi)  batı  ülkeleri  dışındaki  yazınlarda  ve                      kültürlerde        hala     doğrulanmayı           veya      yanlışlanmayı                       beklemektedir.                       Betimselci  (Translation  studies)  ve  İşlevselci  (Skopos                       Kuramı) Paradigma Karşılaştırması                                                                                                       187","Çeviri Kuramları                                Hem çoğuldizge  kuramı  hem  de skopos  kuramı  “işlev”                       terimini  kullanmaktadır.  Betimsel  araştırmalar  açısından,  bir                      çevirinin  “işlevi”  genellikle  denk  bir  dizge  içerisindeki                      konumundan  kaynaklanmaktadır.  Bir  çevirinin  herhangi  bir                       dizge     içerisinde      görece  “merkezde”  veya  “çevrede”                      konumlanması  demek, çeviri ev sahibi dili,  kültürü veya yazını                      ya  güçlendiriyor  ya  da  değişikliğe  uğratıyor  demektir.  İşlev                      metnin bir dizge içerisinde  konumu sayesinde “yaptığı”  şey ya                       da  metnin  dizgeye  girişinin  bir  sonucu  olarak  ortaya  çıkan                      değişikliklerdir.  İşlevselcilik  açısından  (skopos  kuramı),  erek                      metnin  “işlevi”,  onun  son iletişim  durumunda  gerçekleştirme                       olanağı sağladığı eylemdir. Bu açıdan, çeviri örneğin bir olguyu                      açıklama, bir ürünü satma, bir toplumsal  ilişkiyi  değiştirme,  vb                      konusunda  yardımcı  olur.  Her iki  paradigma  da  “işlevselci”                       olarak nitelendirilebilir,  fakat “işlev”  terimi  her seferinde özel                      bir  anlam  yüklenir:  büyük  çaplı  bir  ilişkiler  topluluğu                      içerisindeki  rol  (çoğuldizge  kuramı)  ve  birçok  bireyi                       ilgilendiren  bir durumda değişikliğe  yol  açan etken (eylem ve                      skopos kuramı) (Pym, 2012: 88).                             İki paradigmanın ortaklaşa kullandığı  diğer bir terim daha                       bulunmaktadır:  “norm”  kavramı.  Betimselcilik  bağlamında,                      sözcüğe bağlı kimi eşanlamlı sözcüklerin çağrıştırabileceği gibi,                      norm  kurallar  veya  yasalar  bütünü  olmayıp  anlamlarından                       birinin  tanımına  karşılık  gelmektedir:  “durumların  çoğunda                      alışılmış,  düzenli,  uygun olmak” (Trésor de la Langue Française                      informatisée,  internet  erişim  adresi  www.cnrtl.fr). Toury’de                      norm  toplumbilimsel  bir  kavram olup,  bir  durumda  belli  bir                       biçimde  davranmak  için  yazılı  olmayan  ortak  uylaşımla                      belirlenmektedir.  Norm belli  bir  toplum  tarafından paylaşılan                      genel düşünceleri ve değerleri en azından kısmen iletmektedir                       (Pym, 2012: 89).                             Skopos  kuramı  Translation  Studies  araştırmacılarının                      benimsediği  betimsel  yaklaşımın  görece  dışında  kalmıştır,                       çünkü bunlar (patronluk,  koruyuculuk  dizgelerine  bağlı  olarak                                                                                                        188","Çeviri Kuramları                         çevirilerdeki  çeşitli  değişikleri  çözümlemiş  olan  André                       Lefevere hariç)  kişi  olarak  çevirmenle  fazla  ilgilenmemiştir.                      Buna rağmen, iki kuram arasında başka ilişkiler  bulunmaktadır.                      Her iki  paradigma  sıkı  görecelik  yanlısıdırlar;  özgün  metni                       çevirinin  tek  belirleyicisi  olarak  görmeyi  reddederler  (Pym,                      2012: 88).                        B.  IX.  TOPLUMBİLİMSEL,  FEMİNİST,  SÖMÜRGECİLİK                      SONRASI  KURAMLAR  / BAKIŞ  AÇILARI                        Toplumbilimsel Bakış Açıları                             Toplumbilimsel        bakış  açıları  kuramsal  alanı  çeviri                      sürecinin  öznelleştirilmesine  açmaktadır.  Kendi  (simgesel,                      parasal  veya  siyasal)  çıkarlarını  koruyan  bir  kişi  tarafından                      yapılan bir eylem olarak, çeviri yapmanın toplumsal alana ait bir                       edim olduğu  düşünülmektedir  artık. Çeviri ediminin  toplumsal                      alana dahil  edilmesi,  belirtik  bir  biçimde  açıklık,  bağlılık  veya                       ihanet  eğretilemelerinin  taşıyıcılığını  yaptığı  çevirinin  araçsal                      rolünü  veya hizmetçi  konumunu  tartışma konusu yapmaktadır.                      Toplumbilim  çeviriyi  bir  iş  olarak  görmekte  ve  öznenin                      silinmesini  ve  müdahalesizliğini  yücelten  kavramlaştırmaları                       etkisizleştirmektedir.  Çeviri  stratejilerinin,  estetik  üretimlerin                      simgesel değerini belirleyen  güç ilişkilerinden  kaynaklandığını                      ilke  olarak  öne  sürmek  meşru  hale  gelmektedir.  Çeviri                       toplumbilimi  yansız dilin  bir kurmaca olduğunu göstermektedir.                      Çeviri  yapmak,  dilsel  alışveriş  ekonomisi  ve  kimi  dillerin                      diğerleri aleyhine ideolojik  olarak yüceltilmesi nedeniyle, hiçbir                       zaman yansız  değildir.  Çeviri  süreci kimliğe  ilişkin  konuların                      yanı  sıra,  çeşitli  yazma  uygulamalarının                  göz  önünde                      bulundurulmasıyla  karmaşıklaşmaktadır (Boulanger, 2004:  60-                       61).                       Feminist Bakış Açıları                                                                                                           189","Çeviri Kuramları                                Feminist çeviri kuramları yetmişli  ve özellikle  de seksenli                       yıllarda  ABD’de  ve  Kanada’da  doğar;  doksanlı  yıllarda                      gelişirler.  Kilit tarih (ilk feminist yazınsal eleştiri dergisi) Aphra                      dergisinin  kurulduğu  yıl olan 1972 yılıdır  (Moya, 2010: 195).                              Virgilio     Moya  (2010:  199)’nın  África  Vidal’den                      alıntılayarak  yazdığı  gibi,  çeviri  geleneksel  olarak  kişisi                      olmayan,  görünmez, bağlı,  eşdeğer bir etkinlikti.  Dili  ve metni                       konu alan postmodern kuramlar sayesinde, yetmişli  ve seksenli                      yıllar boyunca çeviri tüm bunların aksine – betimleyici,  görünür                      ve yorumbilimsel  bir  etkinlik  olarak  görülmeye  başlanmıştır.                      Yapısöküm  özgün  ve  kopya  arasındaki  geleneksel  karşıtlığı                       tartışmaya  açmıştır.  Postmodernizmde,  çeviri  bir  yazma                      biçimine,  bir  yaratıcı  metin  üretimine  dönüşür.  Feminist                      çevirmenlerin ve çeviri kuramcılarının  çıkış noktası tam olarak                      burasıdır.  Bununla  birlikte,  yapısalcılık  sonrası  yapısöküm                       kuramı  feminist  kuramcılara ikili  karşıtlıkları  tartışma konusu                      yapma  ve  çeviriyi  yaratıcı  bir  yazma  biçimi  olarak  görme                      olanağı sağlamakla kalmamış, aynı zamanda, belirlenmiş  tek bir                       yorumun  onaylanması              ve  söylenceler  (örneğin  Babil                      söylencesi)  ve toplumumuzda  derinlemesine  kök  salmış  bazı                      batıl    inançlar  gibi        kültürümüzün          temel  kavramlarını                      yapısöküme  uğratma  olanağı  da  sunmuştur.  Feminist                       yazarlardan  biri  olan  Louise  Von  Flotow  “Derrida  kadın                      çevirmene  özgün  metni  istismar etme  hakkı  ve  hatta görevi                      vermiştir” der (Flotow,  1991:  80). Kendilerini  feminist  kuram                       taraftarı  olarak  niteleyen  kimi  kadın  çevirmenler  bunu                      yapmaktadırlar.  Gidermeler,  dönüşümler,  açıklamalar,  sözcük                      sırasını  değiştirme,  sözcük  uydurmalar,  ayraçlar,  matbaacılık                      araçlarının  yanı  sıra  metindışı  öğeler  (öndeyişler,  girişler,                       dipnotlar)      aracılığıyla     sözlerin  anlamını         açık  kılmaya                      çalışmaktadırlar.  Bu  feminist  yeniden  yazma  (yani  çeviri)                       uygulaması,  feminist  yazarların  yazılarında  da  bir  karşılığa                      sahiptir.  Von  Flotow  bu  kadın  yazarların  dil  karşısında  biri                      yenilikçi,      diğeri     köktenci      olmak       üzere  iki       konum                      benimsediklerinin         altını    çizmektedir.       Yenilikçi      tutumu                                                                                                       190","Çeviri Kuramları                         benimseyen kadın yazarların amacı, kadınlar cinsiyetçi “adam”                       sözcüğü içerisine  eklenip  durmasınlar  diye,  dilde  kendilerinin                      de  temsil  edildiklerini  görmek,  dili  cinsiyetsizleştirmektir.                      Köktenci  tutum  ise  kadınların  ezilmesinin  ve  dışlanmasının                       nedenini  ataerkillerin  kullanımlarının  ve  istismarının  sardığı                      dilde  görmektedirler.    Köktenci  feminist  konumu  savunan                      yazarlara göre, çözüm ölçünlü  sözdiziminden  ve bildik  yazınsal                      türlerden kurtulmaktır,  çünkü bunlar ataerkil iktidar  yapılarını                      sürdürmekten  başka  bir  işe  yaramamaktadır.  Köktenci                       feministler,  kadınların  gerçeğini daha iyi yansıtan ve bunu daha                      iyi  karşılayan  yeni  bir  dil  ve  yeni  yazınsal  türler  bulmak                      istemektedirler.  Luce  Irigaray’a  göre,  “aynı  dili  konuşmaya                       devam edersek, aynı tarihi üretiriz” (Moya, 2010: 201-202). Ne                      var  ki,  dili  dilbilgisel  düzeyde  değiştirme  isteği  mümkün                      gözükmüyor,  çünkü,  her  ne  kadar  bir  dilin  sözvarlığına                       müdahale etmek ve (en azından kısmen) değiştirmek mümkün                      olsa  da,  bir  dilin  dilbilgisini  benzer  biçimde  değiştirmenin                       ütopik  bir  iş  olduğu  açıktır,  çünkü  ne  bilinç  ne  irade  bu                      düzeydeki  dile  erişebilir  ve bu nedenle  de tek bir  birey  veya                      kurumlar tarafından değiştirilemez.                             Yine  de,  bu  deneysel  yazının  feminist  yazar  ve                       çevirmenleri        ataerkil     dilde     (veya  anadilinde)           erkek                      egemenliğinin  ve baskısının  bir simgesini  görmektedirler. Dili                       uzun  zaman boyunca sürgün  edildikleri  ve değiştirmek,  hatta                      yerine içinde kendilerinin  de (kişilikleri,  bireysellikleri  ve kendi                      bedenleri ile)  bulunacakları  yeni bir dil  koymak istedikleri  bir                      alan olarak değerlendirmektedirler.  Dilbilgisini  değiştirmek zor                       olduğundan,  feminist  kadın  yazarlar  daha  çok  öğretim                      kurumları,  gazeteler,  güzel  yazma  ve  konuşma  kitapları,                      sözlükler,  vb tarafından kullanılan  uzlaşımsal  dili  değiştirmeye                       yönelmektedirler  (Moya, 2010: 202).                             Suzanne  Jill  Levine  çevirmenin  görünürlüğüne  ilişkin                      modern  söylenceyi  pekiştirmek  ve  kadınları,  dişil  olanı  ve                      çeviriyi  gölgeden  kurtarmak  istemektedir.  Bugüne  kadar                                                                                                         191","Çeviri Kuramları                         erkekler tarafından sessizliğe  mahkum  edilmiş  kadınların  sesi                       olmak  arzusundadır.  Bu  tekniğin  olumsuz  sonucu,  kadın                      çevirmenin  aşırı  görünürlüğünün  yazarı  görünmezliğe,  metni                       ise sessizliğe gömüyor olmasıdır.  Örneğin, diğer feminist kadın                      yazarlara oranla daha köktenci  müdaheleleri  olan  Susanne de                      Lotbinière-Harwood  kendisini  çevirdiği  metinlere  müdahale                      etmeye  ve  bunlar  arasında,  feminist  ideoloji  ile  politikayla                       çelişenleri      değiştirmeye       götüren       sebepleri  açıklamaya                      çalışmaktadır.  Çevirinin,  hedeflenen  bağlam  ve  durumda                       işleyebilmesi  için  metinlere  istenen  yönde  müdahale  etme                      hakkını  savunmaktadır. Kendisine  göre, çeviri kadınlara  dilde                      ve dünyada görünürlük  ve can vermek dışında  amacı olmayan                      siyasal  bir  etkinliktir  (Moyas,  2010:  205-206).  Bu  bağlamda                       ihanetten ve ters yüz etmeden söz edilebilir.                             Kimi  feminist  yaklaşımların  (bize  göre)  olumlu  yanı,                      çevirmenlik mesleğinin değerli kılınıyor  olmasıdır:  Bu kuramlar                       çevirmenin  çevirdiği  yapıtın  eşyazarı  olarak  kabul  edilmesi                      gerektiği düşüncesini  getirmişlerdir.  Bu görüşü ortaya atanların                      amacı, son kertede, metnin şu ya da bu yazara ait olarak değil,                       içerdiği  düşünceler nedeniyle  okunmasıdır.  Diğer katkılarının                      yanında,  çevirmenin  küçük  bir  fotoğrafının  ve  kısa  bir                      özgeçmişinin  yazarınkilerin  yanında,  yayımlanan  kitabın                       kapağında yer almasını  istemek gibi  ahlaki bir hak çevirmenin                      (ya da kadın  çevirmenin)  rolünün  yüceltilmesinin  sonucudur                      (Moya, 2010:  231).                             Feminist  bakış  açıları,  herkesin  bireysel  olarak  kendine                       mal ettiği  ortak bir dil  ve yansız  bir dilsel  içerik  söylencesini                      yıkmaktadır. Kavramsal ve dilsel mirasın kadınları  dışladığı  ve                      “adam”  için  ortak  olarak  aktarılan  bilgilerin  ataerkil  düzeni                       pekiştirmeye hizmet etmiş ve halen etmekte olduğu  gerçeğinin                      altını  çizmektedirler.  Sonuç olarak, Lori Chamberlain’in  ortaya                      koyduğu  cinsiyetçi  eğretilemeler  (“güzel  sadakatsizler”)  ile                       çağrıştırılan  yazmadan çeviriye doğru beslemelik  ilişkisi  gibi,                      geleneksel       sıradüzen       ve      temsiller      tartışma      konusu                                                                                                        192","Çeviri Kuramları                         yapılmaktadır.  Öte  yandan,  evrensel  bilgi  içerdiklerini  ileri                       süren  ansiklopediler,  sözlükler  ve  dilbilgisi  kitaplarına,                      ideolojik  müdahale araçları olarak,  çekinser yaklaşılmaktadır.                      Tarihsel,  mitolojik  ve dinsel  anlatıların  “klasik”  yorumlarını                      sarsmak amacıyla tarih gözden geçirilmektedir.  Kadını gizleyen                       genelleştirici  söylemlere  karşı,  kadın  bedeni  (feministlerin                      sahiplenmeye  çalıştıkları  ilk  konu)  üzerine  yazmak,  dilin                      biçimsel  olarak  incelenmesi  ve  farklılığın  kuramlaştırılması                      suretiyle  birey dilleri  öne çıkarılmaktadır.  Yazma yönünün  ve                       uygulamalarının  çeviri  tarafından yenilenebileceği  yönündeki                      görüş çeviriyi  bir  dilden  ötekine mutlak  ve yansız bir aktarım                      olarak ülküselleştiren  geleneksel anlayışı  yıkmaya gelmektedir.                       Feminist  bakış  açılarına  göre,  çeviri  kimliksel  ve  dilsel                      dönüşümün taşıyıcısı  olabilir  (Boulanger, 2004: 61-62).                       Sömürgecilik Sonrası Bakış Açıları                             Hümanist  ideoloji  çeviriyi  yalnızca  halklar  arasında bir                       iletişim  aracı olarak görürken, sömürgecilik sonrası bakış açıları                      çeviriyi  hükmetme aracı olarak görmektedirler.  Bu yönelimin                      kuramcıları,  batı  kavramsal  mirasına  karşı  tepki  göstererek,                       klasik  metinleri  yeniden  okumakta  ve  yorumlamaktadırlar.                      Yabancıyı uygar insanın karşıtı olarak tanımlayan uzlaşımsal ve                      geleneksel        temsil      kalıpları      tartışmaya        açılmaktadır.                      Sömürgecilik  sonrası  kuramlar  farklılığın                 özgüllüğü  ve                       çoğulluğunu  değerli  kılmaya  ve arı  diller  ve onların  lehçeleri                      arasındaki  geleneksel sıradüzeni  yok etmeye çalışmaktadırlar.                      Bu kuramlar dillerin,  özellikle  sömürgelerin temas bölgelerinde                      sürekli     olarak  etkileştiklerini         ve  iç  içe  geçtiklerini                       göstermektedir. Sömürgecilik sonrası yazın, çevirinin  bozguncu                      potansiyelini  kullanmakta  ve diller  arasındaki,  özgünle  kopya                      arasındaki,  merkezle  çevre  arasındaki  sınırları  anlaşılmaz                      kılmaya çalışmaktadır (Boulanger, 2004: 62-63).                        Öğrendiklerimizi test edelim (Bölüm B.I.-B.IX.)                                                                                                         193","Çeviri Kuramları                         1)  “Karşılaştırmalı          biçembilim”          olarak       adlandırılan                            yaklaşımın  çeviribilim  açısından  başlıca  üstünlükleri  ve                           zayıf yanları nelerdir?                      2)  Çeviri  ile  satranç oyunu  arasında  hangi  ilişki  nedeniyle                           (oyun  kuramı  çerçevesinde)  haklı  bir  benzerlik  ilişkisi                            kurulmaktadır?                      3)  Çeviribilimsel  işlevselcilik  kuramının  temel  dayanakları                           nelerdir? Oluşturulduğu  dönemde diğer paradigmalara göre                           hangi açıdan yeni olarak değerlendirilmekteydi?                      4)  Farklı “metin türleri” arasındaki  ayrım çevirmen açısından                            neden yararlıdır?                      5)  Skopos kuramı  dönemin çeviribilimcileri  tarafından neden                           kimi  zaman  tam  kabul  edilmemekteydi?  Bu  kuramsal                            paradigmaya yöneltilen  başlıca eleştiriler nelerdi?                      6)  Skopos kuramı (veya genel olarak işlevselci paradigma) ile                           çoğul  dizge  kuramı  (betimselci  paradigma)  arasında                           benzerlikler  var mıdır?                                                                                                                                       194","Çeviri Kuramları                          ETKİLİ  ÇAĞDAŞ                         ÇEVİRİBİLİMCİLER                               Daniel Gile Şubat ve Mart 2004’te (Avrupa kıtası dışından                       üyeleri de bulunan) European Society for Translation Studies’in                      üyeleri  arasında  bir  araştırma  yapmış  ve  katılımcılara,                      kendilerine  göre,  1990’lı  yıllardan  bu  yana  en  etkili  altı                       çeviribilimcinin  kimler  olduğunu  sormuştur.  65  kişinin  yanıt                      verdiği araştırmada, oyların  % 75’ini alan İsrailli  Gideon Toury                      açık ara ilk  sırada yer alırken,  onu  Alman Christiane Nord (%                       51), Amerikalı Lawrence Venuti (% 49), İngiliz  Mona Baker (%                      42), Alman Hans Vermeer ve Amerikalı  Eugene Nida (% 38)                      izlemekteydi  (Gile,  2005: 259).                               Bassnett,  Susan  (*1948,  Susan  Bassnett-McGuire                      adıyla  da  tanınmaktadır)  Büyük  Britanya’daki  Warwick                      Üniversitesi’nde  karşılaştırmalı  yazın  profesörü  ve  İngiliz                      Kültürü  ve  Karşılaştırmalı  Kültür  Araştırmaları  Merkezi                       (Center  for  British  and  Comparative  Cultural  Studies)                      müdürüdür.  Önemli  yayınları  arasında  1980-1990’lı  yıllarda                      yayımlanan  çalışmaları  bulunmaktadır:  Translation  Studies                       (1980, 1991), Comparative Literature (1993) veya editörlüğünü                      André  Lefevere’le  yaptığı  seçki  Translation, History  and                      Culture (1992).  Karşılaştırmalı  yazın,  Translation Studies ve                      Cultural  Studies  alanlarında  çeviriler  ve  araştırmalar                       yapmaktadır.                              Even-Zohar, Itamar (*1939, Tel Aviv) Tel Aviv (lisans                       ve doktora) ve Kudüs (yüksek lisans) Üniversitelerinde öğrenim                      görmüştür.  Ayrıca  Oslo,  Kopenag  ve  Stokholm’de  öğrenim                      görmüş  olup  çok  sayıda  dil  bilmektedir:  İbranice  (anadili),                       Arapça,  İngilizce,  Fransızca,  İsveççe,  İspanyolca,  Norveççe,                      Danca, İtalyanca, Rusça, Almanca, İzlandaca ve birkaç dil daha.                                                                                                        195","Çeviri Kuramları                         Başlıca çalışması çoğuldizge  kuramının geliştirilmesi  olmuştur.                       Kuramın  çeviriye  uygulanmasına  katkıda  bulunmuştur:  Söz                      konusu  kuramsal  çerçeve çeviriyi,  karşılaştırmalı  dilbilimin                      sabit  parametrelerinden  çok  bir  ilişkiler  dizgesinin  yönettiği                       karmaşık  ve devingen  bir  etkinlik  olarak  görmektedir.  Even-                      Zohar  Avrupa’da  ve  Amerika’da  birçok  üniversitede                      (Amsterdam, Paris, Filadelfiya,  Québec, Louvain,  Santander,                      Barselona) konuk profesör olarak görev yapmıştır.  En önemli                      yapıtlarından  bazıları  şunlardır:  «An Outline of a Theory of the                       Literary Text.» Ha-Sifrut III (3/4), 1972, pp. 427–446;  Papers                      in Historical Poetics  (1978);  «Polysystem  Theory»,  Poetics                      Today  1,  pp.  287–310  (1979);  Polysystem Studies. Poetics                       Today 11:1 (1990); «Factors and Dependencies in Culture: A                      Revised  Draft for  Polysystem  Culture  Research.» Canadian                      Review of  Comparative Literature /  Revue Canadienne de                      Littérature Comparée XXIV(1), (1997),  pp. 15–34; Papers in                      Culture Research (2005).                                Hermans, Theo  1985’te  Translation  Studies  alanında                       sıkça alıntı  yapılan  The Manipulation of Literature: Studies in                      Literary  Translation  (Londra  ve  Sydney,  1985)  adlı  ünlü                      seçkinin  editörlüğünü  yapmıştır.  Londra  Üniversitesi’nde                      çalışmakta  olup  çeviri  kuramı  üzerinde  çok  sayıda  makale                       yayımlamaktadır.                                Holmes, James (1924-1986), Amerikalı çevirmen ve şair,                      yetmişli  yılların  başında  Amsterdam  Üniversitesi’nde  çeviri                      hocası  olarak  görev  yapmış  olup  Amerikan  “translation                      Workshops” geleğinden  gelmektedir.  1972’de,  The Name and                       Nature       of     Translation  Studies             (yalnızca       1998’de                      yayımlanmıştır)  başlıklı  makalesi,  özel  olarak  çeviriyi  konu                      olarak alan dalın  başlangıcı olarak kabul edilmektedir.  Holmes                       makalenin  başında  bu  yeni  dal  için  İngilizce  bir  ad  bulmaya                      çalışır  ve  İngilizce          konuşulan  uluslararası  toplulukça                                                                                                         196","Çeviri Kuramları                         benimsenecek  olan  Translation  Studies                   50    (Fransızcada                       traductologie,  İspanyolcada               traductología,  Almancada                      Übersetzungswissenschaft’a karşılık gelmektedir) adını önerir.                      Holmes        bu  yeni        dalın     adını     koymakla        kalmamış,                       sınıflandırmasını  da yapmış ve amaçlarını şöyle belirlemiştir:                               1)  Çeviribilimsel  olguları  betimlemek ve                              2)  çeviriye  özgün  olguları  açıklamak  için  açıklayıcı  ve                                  buyrumcu kuramlar önermek (Gile, 2005: 239-240).                                Holz-Mänttäri, Justa (*1936), profesyonel çevirmen ve                      Finlandiya’da  yaşayan  Alman  çeviribilimcidir.  Çeviribilim                      alanında eylem kuramını çeviriye uygulamasıyla tanınmaktadır.                      En bilinen  çalışmaları arasında özellikle  şunlar sayılmaktadır:                              Translatorisches  Handeln.  Theorie  und  Methode.                      Helsinki,       1984;      „Textdesign         -    verantwortlich        und                      gehirngerecht“. In: Holz-Mänttäri,  Justa/Nord, Christiane, eds.:                      Traducere  Navem.  Festschrift  fürKatharina  Reiß  zum  70.                       Geburtstag, Tampere, 1993, pp. 301-320.                             “Evolutionäre  Translationstheorie”. In:  Rupert Riedl  and                      Manuela Delpos,  eds. Die Evolutionäre Erkenntnistheorie im                      Spiegel del Wissenschaften. Vienna: Wiener Universitätsverlag,                       1996.                                Lefevere, André (1945, Belçika – 1996, ABD, Texas).                      Ölümünden  önce Austin’deki  Texas Universitesi’nde  bulunan                      Alman  Dilleri  Bölümünde  dersler veriyordu.  Aynı  zamanda,                      Büyük  Britanya’daki  Warwick  Üniversitesinde  Translation                      Studies  fahri  profesörüydü.  Yayınları  arasında  şunlar                       sayılabilir:  Translating  Poetry  :  Seven  Strategies  and  a                      Blueprint  (1975),  Translating  Literature:  The  German                      Tradition (1977),  The  Tradition of Literary Translation in                         50  Ç.N.:  Türkçeye  Çeviri  Araştırmaları  biçiminde  çevrilebilir,  karşılığında                      çeviribilim kullanılabilir.                                                                                                      197","Çeviri Kuramları                         Western  Europe:  A  Reader  (1991),  Translation/His-                       tory/Culture: A  Sourcebook (1992,  S.  Bassnett  ile  birlikte),                      Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame                      (1992,  1997’de İspanyolca çeviri),  vb.                               Levý, Jiří (1926, Košice - 1967, Brno) Altmışlı yıllarda                      erken  ölümüne  rağmen  günümüz  Çek  çevirmenlerini  ve                      çeviribilimcileri  her  zaman  etkileyen  bir  yapıtları  bütünü                      bırakmıştır. Çek ve Çekoslovak çeviribiliminin  kurucusu olarak                       kabul  edilebilir  (Slovakya’da,  Slovak  çeviribilim  ekolünü,                      yetmişli  yıllarda Nitra ekolü olarak  Anton Popovič kurmuştur).                             Jiří  Levý  İngiliz  yazın  tarihiyle,  karşılaştırmalı  ve genel                       dizebilimle  ve  çeviri  tarihi  ve  kuramıyla  ilgilenmekteydi.                      1940’lı  yılların  sonuyla birlikte  yayımlar yapmaya başlamıştır.                      1949’da,  Brno’daki  Masaryk Üniversitesi’nde  İngiliz  dizesini                       konu  alan  Srovnávací pohled na anglický verš  adlı  doktora                      tezini savunmuştur. 1950 ile 1963 yılları  arasında Olomouc’taki                      Palacký Üniversitesi’nde İngilizce  bölümünde dersler vermiştir.                      Burada  1957  yılında  Vývoj prekladatelských metod v ceské                       literatüre adlı  tezini  savunmuştur (günümüzdeki  PhD doktora                      ünvanına  karşılık  gelmektedir);  1958  yılında  Základní otázky                      teorie prekladu adlı çalışmasıyla araştırma yönetme yeterliğini                      elde  etmiştir.  1963’ten  ölümüne  dek  Born’da,  Masaryk                       Üniversitesi’nde Çek araştırmaları bölümünde dersler vermiştir.                      Brno’da, Çekoslovakya Sibernetik Topluluğu  (Ceskoslovenská                      kybernetická spolecnost) içerisinde,  daha sonra göstergebilim                       ve matematiksel  dilbilim  Grubuna  (Skupina pro sémiotiku a                      matematickou  lingvistiku)  dönüşen  doğru  yöntemler  ve                      dallararası  ilişkiler  Grubunu  (Skupina pro exaktní metody a                      meziooborové  vztahy)  kurmuştur.  Uluslararası  Çevirmenler                       Federasyonunun ve Babel dergisinin  yayın kurulu üyesiydi.                             Jiří  Levý  aynı  zamanda  Hollanda,  Flaman  ve  İsrail                      betimselcilerinin        (Descriptive       Translation        Studies      ve                       çoğuldizge  kuramı)  öncüsüydü,  çünkü  özgün  ve çeviri  yazın                      yapıtlarının  artsüremli  olarak  incelenmesinde  nesnel  ve                                                                                                       198","Çeviri Kuramları                         betimsel  yöntemi  uygulamaktaydı.  Yöntembilimsel  açıdan,                       Levý ayrıca İşlevsel Çek yapısalcılığını  (Şubat 1948 olaylarının                      ardından  etkinliklerine  son  vermek  durumunda  kalan  Prag                      dilbilim  çevresinin çalışmalarından),  özellikle  yapısal estetiğini                       ((Jan Mukařovský)  ve göstergebilimini  temel  almıştır.  Levý,                      Hegel’in         dialektiğinden,         Husserl        ve      Ingarden’in                      olgubiliminden,         toplumbilimden          (Max      Weber,  Émile                      Durkheim),  sibernetik  ve  bilgi  kuramından  esinlenmiştir.                       Artsüremli  betimsel  araştırmalardan  başka,  Levý  eşsüremli                      araştırmalarla  da  ilgilenmekteydi;  evrensel  çeviri  eğilimleri                      (1980’li  yılların        başında  özellikle        İngilizce  konuşulan                       ülkelerden kimi  çeviribilimciler  tarafından “keşfedilen” “çeviri                      evrenselleri”)        konusundaki          varsayımlarını         deneylerle                      doğruluyordu.  İngilizce  konuşan çeviribilimciler,  Jiří Levý’nin                       kuramsal  düşünceleri  arasında, çoğunlukla  minimax  stratejisi                      konusundaki  varsayımını  ve  karar alma  süreci  olarak  çeviri                      modelini  (İngilizce  yayımlanan iki  makalesi sayesinde) ayrı bir                       yere koymaktadırlar (Jettmarová, 2012: 5-9).                             Umení  prekladu  ([Çeviri  Sanatı],  Die  literarische                      Übersetzung, 1969 adıyla Almanca, Isskusstvo perevoda, 1974                      adıyla  Rusça ve  The Art of Translation, J.  Benjamins,  2011                       adıyla  İngilizce  çevirileri  bulunmaktadır)  adlı  kitabı  Çek yazın                      çevirisi veya kısacası çeviri uzmanları  arasında en fazla okunan                      kuramsal  çalışmalar  arasında  yer  almaktadır.  İngilizce                       konuşulan  dünyada,  1967’de  yayımlanan  ve  hiç  kuşkusuz                      birçok Translation  Studies araştırmacısına esin kaynağı olmuş                      olan  Translation as a Decisional Process  makalesi  özellikle                      tanınmaktadır.  Makale  1995  yılından  beri  İtalyanca  (Bkz.                       Nergaard,  1995:  63-83)  ve  Çekçe  olarak  mevcuttur.  Levý                      tarafından geliştirilmiş  ve ölümünden  sonra Bude literární veda                      exaktní vedou ?[Yazın kuramı bir gün gerçek bir bilim olacak                       mı?]  adı  altında  yayımlanmıştır  (Hausenblas,  2012:  16).                                                                                                           199","Çeviri Kuramları                                Nida, Eugene Albert (1914-2011), Amerikalı dilbilimci                       ve  çevirmen,  devingen  eşdeğerlik  kuramının  geliştiricisi  ve                      İncil’in  modern  iletişimci  çevirisi  taraftarıdır.  1936  yılında                      Kaliforniya  Üniversitesi’nde,  1943  yılında  ise  Michigan                       Üniversitesinde  dilbilim  öğrenimini  tamamlamış ve A Synopsis                      of English Syntax adlı tezini savunmuştur. O günden başlayarak                      emekli  oluncaya  kadar  dilbilimci  ve  çeviri  kuramcısı  olarak                       American  Bible  Society  (“Amerikan  İncil  Derneği”)’de                      çalışmaktaydı.                             Kuramsal  çalışmaları  arasında  özellikle  şu  çalışmaları                      sayılmalıdır:  Morphology: The Descriptive Analysis of Words                       (1949) ; Message and Mission (1960) ; Customs, Culture and                      Christianity (1963); Toward a Science of Translating (1964) ;                      The Theory and Practice of Translation (1969, Charles R. Taber                      ile  birlikte)  ;  Language Structure and Translation: Essays                       (1975) ; Contexts in Translating (2002).                                Nord,  Christiane  (*1943)  İspanyolca  ve  İngilizce                      çevirmeni,  skopos  kuramını  ve  işlevselci  çeviri  yaklaşımını                      geliştirmiş  çeviribilimci,  özel  amaçlı  çevirmen  eğitmeni.                      Aralarında Heidelberg Üniversitesi (1967-1996, Sözlü ve Yazılı                       Çeviri  Enstitüsü  İspanyolca Bölümünde),  Viyana Üniversitesi                      (Avusturya, 1991-1992) veya Madgeburg-Stendhal Uygulamalı                       Bilimler  Üniversitesi  (1996,  İspanyolca-Almanca özel  amaçlı                      çeviri  dersleri  vermiştir)  gibi  üniversitelerin  bulunduğu  çok                      sayıda üniversitede dersler vermiştir. Kuramsal çeviribilime  ve                      çeviri  eğitiminde  uygulanması  konularına  odaklanır.  1992’de,                       başlık  ve  antetlerin  çevirisini  konu  alan  tezi  ile  Viyana                      Üniversitesi  İnsan Bilimleri  Fakültesinde çeviri bilimi  ve çeviri                      eğitimi  alanında  yeterlik  alır.  2008’den bu yana,  İspanya’daki                       Vigo Üniversitesi Filoloji  Fakültesi fahri profesörüdür.                                1988’den  başlayarak,  “çeviride  metin  çözümlemesi                      modeli”ni  tasarlamış  ve daha  yakın  tarihli  yapıtlarda  (1991,                                                                                                        200","Çeviri Kuramları                         1996)  geliştirmiştir.  Model,  iletişim  eyleminin  metin  dışı  ve                       metin  içi  yönlerinin  çözümlenmesine  dayanmaktadır.  Kaynak                      metnin ve çeviri  yönergesine göre üretilecek olan erek metnin                      işlevsel  öğelerini  belirlemek  üzere  tasarlanmıştır.  Çeviri                       yapmaya başlamadan önce, skopos ile kaynak metnin işlevleri                      arasındaki  karşılaştırma  sayesinde  çevirmenin,  çeviri  süreci                      boyunca  ortaya çıkabilecek  güçlüklükleri  ve  böylece  bunları                      aşmasını  sağlayacak genel  stratejiyi  belirleyebilecek  duruma                      gelmesi beklenmektedir (Nord, 2008: 26).                                Kuramsal  çalışmaları            arasında  şunlar  sayılabilir:                       Textanalyse  und  Übersetzen.  Theoretische  Grundlagen,                      Methode           und         didaktische          Anwendung             einer                      übersetzungsrelevanten Textanalyse (1988, 1991, 1995, 2009);                      Text  Analysis  in  Translation:  Theory,  Methodology  and                       Didactic Application of a Model for Translation-Oriented Text                      Analysis  (1991,  2005);  Einführung  in  das  funktionale                      Übersetzen. Am Beispiel von Titeln und Überschriften (1993);                      Translating as a Purposeful Activity. Functionalist Approaches                       Explained  (1997);  Funktionsgerechtigkeit  und  Loyalität.  I.                      Theorie, Methode und Didaktik des funktionalen Übersetzens                      (2010); Texto base - texto meta: un modelo funcional de análisis                      pretraslativo (2012; Textanalyse und Übersetzen’den Ch. Nord                       tarafından yapılan çeviri ve uyarlama).                                Reiss, Katharina  (*1923) Skopos  kuramı  ve  özellikle                      çeviriye uygulanan  metin  türleri kuramı  ile  yirminci  yüz yılın                      son  çeyreğinde  Alman  ve  Avrupalı  çeviribilimcilerin                      çalışmalarını  belirgin  bir biçimde etkilemiş Alman çevirmen ve                       çeviribilimcidir.  Hans  Josef  Vermeer  ile  birlikte  skopos                      kuramının  kurucusudur.  1944’ten  1970’e  kadar,  Heidelberg                      Üniversitesi  Sözlü  Çeviri  Enstitüsü’nde  dersler  vermiştir.                       1970’ten itibaren, daha sonra yöneticiliğini  yapacağı Würzburg                      Üniversitesi Roman Araştırmaları Bölümünde dersler vermiştir.                      Yeterliğini  (işlemsel  metinleri  konu  alan  araştırmaları                                                                                                       201","Çeviri Kuramları                         sayesinde)  Mainz  Üniversitesinde                  almıştır.     1994-1995                       yıllarında,  Viyana  Üniversitesi’nde  (Avusturya) Sözlü  Çeviri                      Enstitüsü’nde çeviri kuramı üzerine bir öğretim yılı  boyunca bir                      dizi  konferans vermiştir.  Yayımlanan  90 çalışmasıyla,  çağdaş                       çeviribilimin  en önemli araştırmacıları arasında yer almaktadır.                               Çeviribilim  alanında  adı  anılması  gereken yayınlarından                       bazıları     şunlardır:       Möglichkeiten         und  Grenzen  der                      Übersetzungskritik:  Kategorien  und  Kriterien  für  eine                      sachgerechte  Beurteilung  von  Übersetzungen  (1971);  Zur                      Übersetzung von  Kinder-und Jugendbüchern. Theorie  und                       Praxis. In:  Lebende Sprachen, 27/1,  pp. 7-13  (1982); Texttyp                      und  Übersetzungsmethode.  Der  operative  Text  (1983);                      Grundlegung  einer  allgemeinen Translationstheorie  (1984,                      Hans J. Vermeer ile birlikte);  Der Text und der Übersetzer. In:                       Textlinguistik  und Fachsprache, pp. 67-75 (1988).                                Toury,  Gideon  (*1942)  Tel  Aviv  Üniversitesi’nde                      çalışan,  İsrailli  yazın  kuramı,  karşılaştırmalı  yazın  ve  çeviri                      kuramı  profesörüdür.  1970  yılında  İbrani  yazını  alanında                       öğrenimini  tamamlamış  ve o günden  itibaren  yazın  kuramına                      yönelmiştir.  1977’de,  Translational  Norms  and  Literary                      Translation  into  Hebrew,  1930-1945  adlı  doktora  tezini                       savunmuştur. Tez çeviri normlarının  dizgesel bir sunumu olup,                      Toury  bu  normlara  dayanarak belirtilen  dönemdeki  İbranice                      yazın çevirisini  betimlemektedir.   1970’den 1983’e kadar olan                      dönemde, Itamar Even-Zohar, Benjamin Harshav ve Menachem                      Perry  ile  birlikte  “Littérature”  dergisinin  yayın  kurulunda                       çalışmış  ve  1989’da,  uluslararası  çeviri  dergisi  “Target:                      International Journal of Translation Studies”i kurmuştur. Toury                      aynı  zamanda  saygın  yayın  dizisi  “Benjamins  Translations                       Library”’nin  (halen  onursal  editörüdür)  redaktörüydü.  Itamar                      Even-Zohar  ile  birlikte,           çoğuldizge  kuramının            başlıca                      savunucuları arasında yer almaktadır.                                                                                                         202","Çeviri Kuramları                                Vermeer, Hans Josef (1930-2010)  Alman dilbilimci ve                       çeviribilimci,  skopos kuramının  asıl geliştiricisidir.  Meinz’daki                      Johannes  Gutenberg  Üniversitesi’nde  (1971-1983),  ardından                      Translation        Studies      bölümünü          yönettiği      Heidelberg                       Üniversitesi’nde  (1984-1992)  dersler  vermiştir.  Eğitmenlik-                      araştırmacılık dışında, çevirmenlik de yapmıştır: Portekizceden,                      Fransızcadan,  Bask dilinden  çeviriler  yapmış  olup  Portekizce                      dilinde  iki  yönlü  sözlü  çevirmendi.  Hem yurtdışında  hem de                       Almanya’da sık sık  konuk  öğretim üyesi olarak bulunmuştur.                      1999 ile 2002 yılları  arasında Innsbruck Üniversitesinde,  2004                      ile  2007  yılları  arasında  İstanbul  Üniversitesi’nde  konuk                       öğretim  üyesi  olarak dersler vermiştir.  Son  olarak,  2008’den                      2010’a kadar Meinz’daki  Johannes Gutenberg Üniversitesi’ne                      konuk  öğretim  üyesi  olarak  dönmüştür.  Yaşamı  boyunca,                       özellikle  Portekiz,  İspanya (Baskçayı burada öğrenmiştir),  bu                      arada da Endonezya, Pakistan ve Sri Lanka’yı kapsayan eğitim                      amaçlı       yolculuklar         yapmıştır.       Buralarda,        sömürge                       Portekizceleri  ve  İngilizcenin              yerel  lehçeleri  üzerine                      araştırmalar yürütmüştür.                                Çeviribilim      alanındaki  yayınları  arasında  anılması                      gereken  yayınlarından  bazıları  şunlardır:  Grundlegung einer                      allgemeinen Translationstheorie (1984,  Katharina  Reiss  ile                       birlikte);  Skopos und Translationsauftrag: Aufsätze. Institut für                      Übersetzen  und  Dolmetschen  (1990);  Skizzen  zu  einer                      Geschichte  der  Translation  (1991);  A  skopos  theory  of                      translation  (Some  arguments  for  and  against)  (1996);                      Luhmann’s «Social Systems» theory: preliminary fragments for                       a theory of translation (2006).                                                                                                                  203","Çeviri Kuramları                          ÇEVİRMEN  İÇİN  BİLİŞİM                         ARAÇLARI                               Bilişim  uygulamalarının  çeviriye uygulanması  konusunda                       çeviri  bellekleri  çok ilginç  bir  gelişme.  Çevirmenlerin  tutarlı                      seçimler  yapmasını  ve  bu  seçenekleri  otomatik  olarak                      bulmalarını  sağlayan bir yazılım.  Çeviri sürecini  tümce tümce                       yapılandıran  ve her iki  metnin  (kaynak metin  ve erek metin)                      kesit  çiftlerini  belleklerine  kaydeden  programlar  bunlar.                      Böylece her iki  dildeki  metin  kesitlerini  içeren bir  veri tabanı                      oluşturuluyor.  Çevirmen  daha  sonraki  çevirilerde  bu  veri                       tabanından  yararlanıyor.  Yeni  kaynak  metnin  bir  kesiti  daha                      önce  çevrilmiş  bir  metinle  (çevirmenin  belirleyebildiği  bir                      oranda) uyuştuğunda,  yazılım  daha önce uygulanmış  olan  (ve                       çevirmenin  kabul  edebileceği,  reddebileceği  veya yeni  metin                      için  yalnızca  değişiklik  yapabileceği)  seçeneği  sunuyor.                      WordFast,  ücretsiz  olarak  bilgisayara  indirilebilen                     ve                       www.wordfast.org sitesinden erişilebilen  bu yazılımlardan  biri.                             Çevirmen için son derece yararlı diğer internet bağlantıları                      ise iki  türdür:  terim sözlükleri  ve bankalarına  (veri bankaları)                       gönderen  bağlantılar  ile  internet  üzerindeki  kaynakçalara                      (kütüphane katalogları ve diğer kaynakça kaynakları) başvurma                      olanağı sağlayan bağlantılar.                              İnternetin  birinci  biçimde  kullanımı  ile  ilgili  olarak,                      Translator’s Home Companion (www.lai.com/thc.html) sitesini                      ziyaret etmekte yarar var. Site çevrim içi onlarca sözlük, terim                       sözlüğü  ve  bankası  içeren bir  sayfaya erişim  sağlamaktadır.                      www.uwasa.fi/viestintatieteet/terminology/  adresindeki  site                      ziyaret edilirse, iki arama motoru içeren bir terminoloji  sitesine                      ulaşılmaktadır:  Birinin  adı  “word-online”  olup  herhangi  bir                       dildeki  sözlükleri  arama  olanağı  sunmaktadır;  dil  seçimi                      yapılmakta  ve bu dildeki  çevrim içi sözlüklerin  ağ bağlantıları                      elde edilmektedir.  Diğer arama motorunun  adı  “term-online”                                                                                                        204","Çeviri Kuramları                         olup  herhangi  bir  sektördeki terim  sözlüklerini  arama olanağı                       sunmaktadır; bir sektör seçilmekte ve söz konusu sektöre ilişkin                      terim      sözlüklerini       içeren      web       sitelerinin      listesine                      ulaşılmaktadır.                              İncil’e  ilişkin  aramalar yapmak  için  (bir  bölümün  diğer                      dillerdeki          çevirileri,         vb)          Bible          Gateway                      (www.biblegateway.com/)  adlı  site  ziyaret  edilebilir.  Sitede                      anahtar  sözcük  girilerek  arama  yapılabileceği  gibi  bölüm                       numarası  girilerek  de  arama  yapılabilmektedir.  Bir  bölüm                      birçok dilde eşzamanlı olarak görülebilmektedir.                             Avrupa Birliğine  ilişkin  terminolojiye  (hukuk,  ekonomi)                       gelince,  Iate veri  tabanı  (iate.europa.eu/)  kullanılabilir.  Veri                      tabanı  AB’nin  birçok  resmi  dilinde  büyük  miktarda  terim                      içermektedir         (fakat,      bazı      terimler       bazı      dillerde                      bulunmamaktadır,  genellikle,  birçok  terimin  Fransızcası  veya                       İtalyancası örneğin Çekçeye göre daha fazla bulunmaktadır).                             Kaynakça  araştırmalarına  ilişkin  olarak,  Avrupa’daki                      veya Amerika’daki  büyük  kütüphanelerin  bağlantıları  yararlı                       olabilmektedir.  Fransa için,  Bibliothèque  Nationale de France                      (www.bnf.fr)’ın sitesi yalnızca  kütüphane kataloğunun  çevrim                      içi  olarak  taranmasına  olanak  sağlamakla  kalmamakta,  daha                      eski  bazı  kitapların  PDF  formatında  (ücretsiz  olarak)                       indirilmesine  izin  veren sayfalara da erişim sağlamaktadır. Bir                      de,  Système  Universitaire  de  Documentation  (le  SUDOC,                       www.sudoc.abes.fr/)’un  kataloğu  bulunmaktadır.  Yüksek                      öğrenim  ve  araştırma  dokümantasyon                      merkezleri       ile                      kütüphaneler  tarafından  hazırlanmış  Fransızca  ortak  bir                      katalogdur.  Her tür belge  türünü  (kitap,  tez, dergi,  elektronik                       kaynak,  görsel  işitsel  belge,  mikrofilm,  kart,  partisyon,  el                      yazması,  vb)  betimleyen  10  milyonu  aşkın  kaynakça  bilgisi                      içermektedir.  Katalog  ayrıca,  Fransa’da  üretilmiş  tezlerin                      sayımını  yapmak gibi  bir işleve de sahiptir.                              İtalya  için,  opac.sbn.it  önerilebilir.  Site  tüm  İtalyan                      kütüphanelerinin  genel  kataloğuna  erişim  sağlamaktadır.                                                                                                         205","Çeviri Kuramları                         Böylece,  İtalya’da  yayımlanan  yapıtlar  bulunabilmekte  ve                       ayrıca  aranan  cildi           barındıran  kütüphanenin            adresine                      erişilebilmektedir.                             Büyük  Britinya’ya  gelince,  genel  kataloğun  adresi                       blpc.bl.uk’dır.  Almanya için, Augsbourg Kütüphanesi’nin sitesi                      hs-augsburg.de/~harsch/augustana/html,                  özellikle      klasik                      Yunanca ve Latince metinler bakımından  zengin bir kaynaktır.                             ABD’de,  dünyadaki              en  büyük         kütüphane        olan                      Washington’daki  Library  of  Congress,  caalog.loc.gov  adresi                       üzerinden  erişilebilen  eksiksiz  bir elektronik  kataloğa sahiptir.                      Berkeley’deki University of Californie de özellikle  çeviri bilimi                      (sunsite2.berkeley.edu)  konusunda  ilginç  bir  kütüphaneye                       sahiptir (Osimo, 2011: 226-228).                                                                                                                                                       206","Çeviri Kuramları                         TERİMLER  SÖZLÜĞÜ                                A                              Acceptabilité  /  Kabul  edilebilirlik  –  Son  okur  için                       okunabilir,  anlaşılır,  erek kültürün  yerleşik  normlarına  uygun                      metin üretme amacını güden, erek kültür yönelimli  çeviri süreci                      anlayışı  (Osimo, 2011 : 260).                             Adaptation  /  Uyarlama  –  Kaynak  metin  üzerinde,                      konuyu,       kişileri,    kültürel     özellikleri,     yerel  toplumsal                       gerçeklikleri  etkileyen  çeviri kaynaklı  değişiklikler.  Uyarlama                      alıcıların  iletişimsel  gereksinimlerini  ve erek kültürün  kültürel                      kurallarını  göz  önünde  bulundurur.  Bu  terimin  bir  kabulü                       (anlamı)  metnin  dönüştürülme  sürecini  geleneksel  anlayıştaki                      çeviriden  farklı  ele  almaktadır.  Bu  anlamda,  uyarlama                      çevirmenin kaynak metindeki  genel düşünceye saygı gösterdiği                      bir  dönüşüm  sürecidir,  fakat çeviri  metin  erek kültüre  uyum                       sağlamaktadır. Bütüncül çeviriye göre (Firth, 1952’nin anlayışı,                      daha sonra Torop,  1995  tarafından yeniden  ele alınmıştır)  ve                      skopos kuramcılarına  göre, uyarlama aynı  zamanda bir  çeviri                       süreci olarak kabul edilmektedir  (Osimo, 2011:  260).                             Adéquation  /  Uygunluk  –  Terim  skopos  kuramı                      çerçevesinde, çeviri  bir  metnin  yönergede belirlenen  iletişim                      amacını  gerçekleştirebilme  yetkinliğini  belirtmektedir  (Nord,                       2008:  163).  Katharina Reiss’a göre terim,  erek metnin  çeviri                      yönergesiyle  ilişkili  olarak sahip  olduğu  niteliklere  gönderme                      yapmaktadır.  Çeviri  süreciyle bağlantılı  devingen  bir  kavram                       olup     iletişim      amacına  uygun           göstergelerin       seçimini                      içermektedir        (Nord,       2008:       5).     Fakat,      çoğuldizge                      araştırmacılarının  terime  bakışı  farklıdır:  Bunlar,  uygunluğu                       çeviri  sürecinin  kaynak  metne  odaklı  bir  tasarımı  olarak                      anlamaktadırlar. Bu anlayışa göre, çeviri metin kaynak kültürün                                                                                                        207","Çeviri Kuramları                         yerleşik  normlarına  uygun  olmak  zorundadır  (uygunluk                       böylelikle      kabul  edilebilirliğin  karşıt  anlamlısı              haline                      gelmektedir) (Osimo, 2011: 260).                             Archaïsation /  Eskitme  –  Çevirmenin,  kaynak  metnin                       yazıldığına  yakın,  daha önceki bir döneme ait bir  sözvarlığı  ve                      sözdizimi      kullanma  girişimine           dayanan  çeviri  tekniği.                      Çevirmen dilin tarihinden,  önceki yazar ve çevirmenlerden veya                       çağdaş  dilin  hala  saygı  gereği  kullanmayı  sürdürdüğü                      kullanımlardan  derlediği araçları bir araya getirir (Osimo, 2011:                      263).                             B                               Babel / Babil – Babil kulesi çeviriyi ilgilendiren simgeler                      arasında önemli  bir  yer  tutmaktadır.  Aşağıda  insan  dillerinin                      karıştırılmasının       (bu  soruna  kısmen             çare  bulabilecek                      çevirmenlerin  yarışmasını  gerektirmiştir)  eşanlamlısı  olarak                       Babil  Kulesi  simgesinin  doğuşuna yol  açan İncil  bölümü  yer                      almaktadır.  İnsan dillerinin  karıştırılmasının  eşanlamlısı  olarak                      Babil simgesi Yaratılış (Genesis) kitabında bulunmaktadır: “Tüm                       dünya  tek  bir  dile  ve aynı  sözcüklere sahipti.  Doğudan  yola                      çıktıklarında,  Şinar  ülkesinde  bir  ova  buldular  ve  oraya                      yerleştiler. Birbirlerine  şöyle dediler:  Haydi! Tuğla yapalım  ve                       onları ateşte pişirelim. Böylece tuğlayı taş, asfaltı çimento olarak                      kullandılar. Bu kez şöyle dediler: Haydi! Kendimize bir şehir ve                      tepesi göğe değen bir kule kuralım. Kendimize de bir ad bulalım                       ki dünyanın dört bir yanına dağılmayalım. Tanrı insan oğullarının                      kurmakta oldukları şehri ve kuleyi görmek üzere gökyüzüne indi.                      Sonra  Tanrı  şöyle  dedi:  İşte,  tek  bir  halk  oluşturuyorlar  ve                       hepsinin  bir tek dili  var, yapmak istedikleri  ortada; artık hiçbir                      şey  onları  yapmayı  planladıklarını  yapmaktan  alıkoyamaz.                      Haydi!  İnelim  ve dillerini  karıştıralım  ki  birbirlerinin  dillerini                       anlamasınlar!  Tanrı  böylece onları  dünyanın  dört  bir  tarafına                                                                                                       208","Çeviri Kuramları                         savurdu; şehri kurmayı bıraktılar.  Bu nedenle kuleye Babil adı                       verildi,  çünkü Tanrı dillerini  orada karıştırdı ve oradan dünyanın                      dört      bir     tarafına       dağıttı”      (Osimo,        2011:       265,                      www.biblegateway.com).                             C                               Calque / Öykünme – Ödünçlemenin özel türü. Erek dilde                      var olan bir söz kaynak dilin  etkisiyle yeni bir içerik yüklenirse                      anlamsal  öykünme  (Fransızcadaki  réaliser  eyleminin                      İngilizceden  öykünülerek  anlamak  anlamı  yüklenmesi)  söz                       konusudur. Erek dilde kaynak dildekine  benzer biçimde oluşan                      birleşik  sözcüklerin  kurucu  parçaları  bire  bir  çevrildiğinde,                      çeviri öykünmesi söz konusudur (Osimo, 2011: 267).                              Canon /  Yerleşik kural  –  Bir  kültür  içerisinde  olağan                      olarak  kabul  edilen  bir  özellik,  kültürel  norm.  Her kültürün,                      metin,  sanat  ve  genel  olarak  kültür  alanı  içerisinde  daha                      uylaşmacı  akımlara  göre  örnek  olarak  kabul  edilen  yapıtları,                       yazarları,  eğilimleri  bulunur.  Her  kültürde,  yerleşik  kural                      kavramı farklıdır (Osimo, 2011: 267).                             Cohérence contextuelle /  Bağlamsal tutarlılık  –  Bir                       sözcük  kaynak  metinde  birden  çok  kez  göründüğünde,                      çevirmen sözcüğü bulunduğu  bağlama göre farklı  sözcüklerle                      çevirme kararı verebilir.  Bu durumda, çevirmen aynı eşdeğerin                       kullanımına  dayanan sözel  tutarlılığa  karşıt  düşen  bağlamsal                      tutarlılık  stratejisini  benimsemektedir. Nida ve Taber (1969)’e                      göre, bağlamsal tutarlılığın  sözel tutarlılığa  üstünlüğü olmalıdır                       (Osimo, 2011: 269).                             Cohérence textuelle /  Metinsel tutarlılık  –  Bir  metni                      anlamsal olarak yoğun kılan  gösterilen (içerik )  ve çıkarımlar                                                                                51                      ağı  (Osimo, 2011 : 269)                         51  Ç.N.: Benim eklemem.                                                                                                      209","Çeviri Kuramları                                Cohésion textuelle / Metinsel bağdaşıklık – Bir metnin                       yaratılmasına  katılan  sözdizimsel  ve dilbisel  bağlantı  öğeleri                      ağı. (Osimo, 2011 : 269)                              Collocation / Eşdizimlilik – Bir sözün veya bir bileşiğin                      bir  tümce  içerisindeki  konumu;  istatistiksel  olarak  (yakın                      anlamlara sahip) benzer deyişlere tercih edilen  son derece sık                      kullanılan  sözcük bileşimi  (Osimo, 2011: 269).                              Compensation  /  Giderme  –  Çevrilen  metindeki  bir                      kaybın,  çevrilmiş  metnin bir  başka bölümünde  ve diğer dilsel                      veya biçemsel araçlarla yaklaşık olarak giderildiği  çeviri ilkesi                       (Osimo, 2011 : 270).                             Connotation /  Yan  anlam  – Bir  göstergenin  özel  bir                      bağlamla  (kültürel,  coğrafi,  tarihsel,  ailevi)  ilişkili  olarak                       yüklendiği  (düz  anlamsal  gösterileni  tamamlayan)  anlam.                      Duygusal,  öznel,  kısmen  bilinçsiz  nitelikli  bu  tür  anlam                      bireyden bireye değişiklik  gösterir (Osimo, 2011: 270).                              Consigne  /  Yönerge  –  Erek  metnin  amacına  ilişkin                      (belirtik  veya  örtük)  bilgi.  Ülküsel  yönerge  ayrıca  metnin                      alıcılarını,  aktarım  aracını,  yerini,  tarihini  ve  üretim  ve                      alımlanma  amacını açıkça belirtir (Nord, 2008: 164).                             Cultural  Studies  /  Kültür  araştırmaları  –  Amacı                       toplumun  kültürel  yönlerini  çözümlemek olan altmışlı  yıllarda                      doğmuş  bir  ara dal.  Translation  Studies,  Cultural  Studies  ile                      aynı sorunları çözmeye çalışmaktadır, çünkü çeviri yalnızca bir                       metni  ve dil  dizgesini  değil,  aynı  zamanda çevrilecek metnin                      yazıldığı     bütün  bir  kültürel  bağlamı  ilgilendirmektedir.                      Çevirmenler  farklı  kültürel  dizgelerin  sınırında  bulunurlar  ve                      yapıtları  karşılıklı  bir alışveriş aracı işlevi görür (Osimo, 2011:                       274).                                                                                                                   210","Çeviri Kuramları                          D                              Déconstructionnisme / Yapısökümcülük – Çevrilemezlik                      ve dillerin örtüklüğü ilkesinden yola çıkan Fransız düşünür Jacques                       Derrida (Des Tours de Babel: Sur Walter Benjamin, Paris, PUF,                      1985)  tarafından çeviriye de uygulanan  felsefe akımı.  Derrida                      çeviri kavramının  tartışma konusu  yapılmasına ve  özellikle  de                       özgün  metin  ile  çevirisi  arasında  eşdeğerlik  kavramının                      yıkılmasına  yönelmiştir.  Bu  da,  iki  metin  arasında var  olan                      sıradüzensel bağımlılık  ilişkisinin  ortadan kalkması ve yazma /                      yeniden  yazma,  özgün  /  çeviri  kesitleri  arasındaki  karşıtlığın                       azalması ile sonuçlanmaktaydı (Malingret, 2002: 35). Yapısöküm                      terimi,  Critique  (1965-1966)  dergisinde  yayımlanan  De  la                      grammatologie  (1967)  kitabının  önemli  bölümlerinin  ilk                       değişkesinde görüldüğü  üzere  yıkım sözcüğünden gelmektedir;                      kitapta,  yıkım  sözcüğü  neredeyse dizgesel  bir  biçimde  yerini                      yapısöküm sözcüğüne bırakmaktadır. Metin olumsuz anlama sahip                       veya yıkım belirten çok sayıda sözcük (yıkmak, biçimini bozmak,                      düzenini bozmak, yapısını bozmak, devirmek, istikrarsızlaştırmak,                      çıplaklaştırmak,  yoldan  çıkmak,  parçalarına ayırmak,  düşmek,                       çalışamaz hale getirmek, dağıtmak, saldırmak, sil(in)me, kesinti,                      çatlak, kopuş, taşma, felaket, kıyamet, şiddet, bozgunculuk, vb)                      içermektedir. De la grammatologie adlı  yapıtın  ve diğer  tüm                      kitapların  ana  düşüncesi,  Eflatun’dan  başlayarak  Husserl’e,                       Descartes’tan Rousseau’ya Avrupa kültürünün üzerine kurulduğu                      düşünce, mantık, akıl, dil ve gösterge ilkelerini  yıkmak, tartışma                      konusu        yapmaktır.         Derrida’nın         projesi       değerlerin                       görelileştirilmesi, diğer olanaklara açılma, tarih ve zaman üzerine                      düşünme  yönleriyle            belirginlik     kazanmaktadır.  Derrida                      metinlerinde,  kendi  ürettiği  yeni  sözcüklerle  (différance,                       mimétologisme,          marge-marque-marche),              abartmalar       ve                      eğretilemelerle dolu  özel  bir  dil  kullanmaktadır;  tarzı  böylece                      felsefi olmaktan çok yazınsal bir söyleme yaklaşmaktadır. Kendi                      terimlerinin  kesin  tanımlarını  reddeder.  Var  olan  sözcükleri                                                                                                          211","Çeviri Kuramları                         çoğunlukla alışılmamış bağlamlarda kullanır ve böylece onları yeni                       anlamlarla donatır (Grygar, 2006: 213-215).                             Walter Benjamin’in denemesinin bir yorumu olan Des Tours                      de Babel adlı yapıtında çeviri konusunda Derrida tarafından dile                       getirilen düşünceler feminist çevirmenleri ve Cultural turn olarak                      adlandırılan  (sömürgecilik  sonrası  bakış  açılarını,  çevirilere                      ideolojik müdahaleleri inceleyen yaklaşımları, vb içine alan, çeviri                      üzerine daha geniş bir  kültürel bağlamda düşünceler geliştiren)                      çeviribilim akımını da etkilemiştir.                              Dénotation  /  Düzanlam  –  Bir  göstergenin  temel                      gösterileni,  sözlükler  tarafından  belirlenen  bir  madde başının,                      öznel,  duygusal  veya  bağlamca  belirlenen  bütün  öğeleri                       içermeyen anlamı (Osimo, 2011 : 275).                             Dictionnaire bilingue / İkidilli sözlük – Erek kültürün                      kültürel  öğelerinin  kaynak  kültürdeki  eşdeğerleriyle verildiği,                       önerilen eşdeğerlikleri sağlayan mantıksal ve kültürel  düzlemle                      ilgili  hiçbir  açıklama  içermeyen  dağarcık;  her  iki  dili  de                       derinliğine      bilmeksizin      yalnızca  iki  dilli         bir  sözlüğü                      kullanmanın  tehlikesi  buradan ileri gelmektedir (Osimo, 2011 :                      277).                             Dictionnaire monolingue /  Tekdilli sözlük – Her  bir                       sözcükbirime  (bir  sözcüğün  temel  biçimi,  örneğin,  eylemin                      mastar  biçimi)         yüklenebilecek  farklı  anlamların  diliçi                      tanımlarını  içeren dağarcık; tanımlar da açıklanan madde başları                       da aynı dildedir  (Osimo, 2011: 278).                             Dominante /  Baskın özellik –  Metin  çözümlemesinde,                      bütünleşik bir dizge olarak metnin  etrafında oluştuğu, metne ait                      temel özellik.  Çeviri  stratejisi ile  kaynak metinden erek metne                       aktarılacak olana ilişkin karar baskın özelliğe dayandırılır. Bununla                      birlikte,  erek metnin baskın özelliği  aynı zamanda model alınan                      okura göre de belirlenir (Osimo, 2011 : 278).                                                                                                                212","Çeviri Kuramları                          E                              Emprunt  / Ödünçleme –  Kaynak metinden alınıp  erek                      kültüre  aktarılan  kaynak  kültüre  ait dilsel  öğe (Osimo,  2011:                       302).                             Équivalence  /  Eşdeğerlik    –  Matematik  kaynaklı,                       çeviribilimde  kaynak kültürün  bir veya birden çok sözcüğünün                      erek dilde  gerçekleştirilmesine  gönderme yapmak üzere farklı                      anlamda  kullanılan  terim  (Osimo,  2011:  279).  Anlam                      ekolünden  (yorumlayıcı  kuram)  Jean  Delisle  gösterilen                      eşdeğerliği  (sözcüklerin  bağlam  dışı  eşdeğerliği)  ile  anlam                       eşdeğerliği  (sözcüklerin  bir  durumca  belirlenen  bağlamdaki                      eşdeğerliği)  arasında  ayrım  yapmaktadır  (1980)  (Malingret,                       2002: 26).                             Skopos kuramı çerçevesinde, eşdeğerlik çeviri eyleminin                      sonucuyla ilişkili  bir kavram olup  iki  metin  arasında eşit olan                      iletişimsel  değer (anlamı,  biçemsel yan anlamları ve iletişimsel                       etkiyi kapsadığından) ilişkisini   betimlemektedir. Reiss karşıtsal                      dilbilimde  (dillerin  incelenmesine  odaklanır)  ve çeviribilimde                      (dilsel  göstergelerin belli  kültürel  durumlarda kullanımını  göz                       önünde  bulundurarak  söz  ve  söz  edimlerine  odaklanır)                      kullanılan  eşdeğerliği birbirinden  ayırır (Nord, 2008: 50-51).                             Équivalence  dynamique  /  Devingen  eşdeğerlik  –                       Eugene  A.  Nida  tarafından  1964  yılında,  çeviri  sürecinin,  o                      dönemde  temel  olarak  kabul  edilen  iki  yöneliminden  (diğeri                      biçimsel eşdeğerliktir) birini  betimlemek üzere kullanılan  terim.                       Söz konusu yönelimin  amacı erek kültür okurunda aynı tepkileri                      yaratmaktır (Osimo, 2011: 279-280).                             Équivalence formelle / Biçimsel eşdeğerlik – Eugene A.                      Nida tarafından 1964 yılında,  çeviri sürecinin, o dönemde temel                       olarak  kabul  edilen  iki  yöneliminden  (diğeri  devingen                      eşdeğerliktir)  birini  betimlemek  üzere  kullanılan  terim.  Bu                       yönelimi  benimseyen çevirmen, iletinin  anlaşılmasını  sağlamak                      üzere  sık  sık  kendi  açıklamalarını  ekleyerek  kaynak  metnin                      biçimini  ve içeriğini  yeniden üretmektedir. Bu çeviri yönelimi                                                                                                       213","Çeviri Kuramları                         (veya  stratejisi)  kaynak  kültürün  gelenek  göreneklerinin,                       anlayışlarının      yanı  sıra  ifade  araçlarının  tanıtılmasını                      istemektedir (Osimo, 2011: 280).                             Étrangéisante, approche / Yabancılaştırıcı yaklaşım –                       Erek      kültürden       farklı     kültürlerin       öğelerini,     okurda                      yabancılaştırma  duygusu  yaratarak  koruma  eğilimi  gösteren                      çeviri stratejisi (Osimo, 2011 : 281).                               Études descriptives de traduction (Descriptives Trans-                      lation  Studies,  DTS)  /  Betimsel çeviri  araştırmaları  –                      Yetmişli  yılların  başında  batı  Avrupa’da (Hollanda,  Belçika,                      Büyük Britanya) ve İsrail’de doğan çeviribilim  okulu,  günümüz                       batı  (Avrupa  +  ABD)  çeviribiliminin  en  etkili  çeviribilim                      eğilimi.  Okula  bağlı  araştırmacılar  arasında  örneğin  Itamar                      Even-Zohar,  Gideon  Toury,  James Holmes,  André Lefevere,                       Theo Hermans, Susan Bassnett, (okulun  ilk  araştırmacılarının                      kimi  görüşlerine  eleştirel  bir sakınımla  yaklaşmasına rağmen)                      Anthony Pym ve daha birçokları bulunmaktadır.  Okul, ilgi  alanı                      olan  çeviri  yazının  bir  dönem  ve  bir  kültürün  yazın  tarihi                       içerisinde tuttuğu yerin betimlenmesinden  çok, çeşitli sorunlara                      doğru (ideoloji  ve müdahale, feminist yönelimler,  sömürgecilik                      sonrası araştırmalar) evrilmiştir.                              Exotisme / Yabancılık – Bir metinde var olan, ev sahibi                      kültürünkinden  farklı  kültürlere  gönderme yapan öğe (Osimo,                      2011 : 280).                              Exotisation /  Yabancılaştırma  –  Erek  kültürünkinden                      farklı  bir  kültüre  ait  öğeleri  koruma  olanağı  sunan  çeviri                      stratejisi.  Bu  öğeler  genellikle  kaynak  kültüre  aittir.  Erek                       metnin,  kültürel  değiştirgenler  düzeyinde  kaynak  metnin                      yazarının  ve  okur  modelinin  bağlamına  biçem  bakımından                      yaklaştırılması      ve  kültür  değiştirgenlerinin            erek  metne                       aktarılması  söz konusudur. Kaynak metin açısından  tipik,  erek                      kültürün  biçemi (konu ve dil)  açısından tipik  olmayan öğelerin                      seçilmesidir.  Uzam bakımından  çeviri stratejilerinin  sürekliliği                                                                                                         214","Çeviri Kuramları                         içerisinde  karşı  uçta  yerelleştirme  bulunmaktadır  (Osimo,                       2011: 281).                             Explicitation / Açıklama – Kaynak metinde örtük olanın                      erek metinde dizgesel olarak belirtik  kılınmasına  dayanan çeviri                      stratejisi.  Kimi  çeviri  kuramcılarına  göre,  diller  arası  çeviri                       sürecinin  değişmez  bir  özelliğidir  (Blum-Kulka,  1986:  21)                      (Osimo, 2011: 281).                             F                              Familiarisation,  approche  de  /  Tanıdıklaştırma                      yaklaşımı  –  Erek  kültüre  göre  farklılık  gösteren  kültür                       öğelerini,  yerlerine erek kültürün öğelerini  koyarak ayıklamaya                      dayanan  çeviri  stratejisi.  Böylece  son  okur  için  tanıdıklık                      duygusu yaratılmaktadır  (Osimo, 2011 : 282).                              Fonction / İşlev – 1. Bir metnin alıcısının  metin kullanımı.                      2. Alıcının  gözünde metnin içerdiği anlam. Skopos kuramında,                      çeviri sürecinde karar almanın temel ilkesi işlevdir (Nord, 2008:                      165). Belli  bir metinde genel olarak biri  baskın olan ve çeviri                       yapma  biçimini  etkileyen  dilsel  işlevler  (Karl  Bühler’in                      tasarladığı ve daha sonra Roman Jakobson, Katharina Reiss ve                       diğer  dilbilimciler  tarafından  yeniden  ele  alınan  gönderim,                      çağrı,  dışavurum)  ile  karıştırılmamalıdır.  3.  İşlev  terimi                      çoğuldizge  kuramında  (Even-Zohar),  çevirinin  alıcı  kültürde                       kapladığı  konum ve yere gönderme yapmaktadır.                             H                              Herméneutique / Yorumbilim – “Yorumlamak”, “sözlü                      olarak çevirmek” anlamına  da gelen,  Latince interpres (sözlü                       çevirmen)  sözcüğünün  türediği  eski  Yunanca  (hermeneuō)                      sözcük.  Bir  metnin  yorumlanma  biçimlerini  dizgesel  olarak                                                                                                       215","Çeviri Kuramları                         inceleyen  dal.  Schleiermacher,  çeviriden  söz  ederken,                       çevirmenin  anadili  ile  metnin  dili  arasındaki  kavrayış  farkı                      sorununu  gündeme  getirdiği  için,  çevirinin  yorum  yeteneği                      gerektirdiğini  belirtir  (Osimo, 2011: 280).                             I                               Interférence  /  Geçişim  –  Uzaktan  iletişimde,  fiziksel                      oluğa  bağlı  olarak  iletişimi  engelleyen  öğe.  Genel  iletişim                      kuramında,  iletinin  aktarımını  engelleyen  fiziksel  olmayan                       (Örneğin,  verici  ile  alıcı  tarafında  deneyim  veya  bilişsel  ve                      kültürel  birikimin  çakışmaması) bir öğe söz konusudur.  Çeviri                      biliminde,  erek  metin  (üstmetin)  kaynak  metnin  (önmetin)                       izlerini  içerdiğinde  geçişimden  söz  edilir  (Gideon  Toury’nin                      tanımı).  Çeviri  alanında  geçişim  kaynak metnin  erek metinde                      var olan izlerini  imlemektedir (Osimo, 2011: 286).                             L                              Langue d´arrivée / Varış dili – Erek dil veya ev sahibi                       dil terimlerinin  eşanlamlısı.                             Langue de départ / Çıkış dili – Kaynak metin teriminin                      eşanlamlısı.                              Leipzig,  école  de  /  Leipzig  okulu  –  Almanya’daki                      Leibzig  Üniversitesi  araştırmacılarından  -Otto Kade, Albrecht                      Neubert ve Gert Jäger- oluşan grup. Altmışlı  yıllarda  çeviriye                      dilbilimsel  yaklaşımı  (eşdeğerlik paradigması) benimseyen bir                      okul  kurmuşlardır. Okul bir iletişim  edimi olarak kabul ettikleri                       çeviri  üzerine  bilimsel  araştırmalar  yürütmüştür.  Çeviriyi                      katılımcıları  ve dildışı  durumları  da kapsayan kullanımsal  bir                      edim  olarak kabul  etmekteydiler.  Kade’in temel yapıtlarından                       birinin  adı  Zufall und Gesetzmässigkeit in der Übersetzung                                                                                                       216","Çeviri Kuramları                         (1968)’dir.  Kade sözcük  düzeyine  odaklanmakta  ve  dört  tür                       eşdeğerlik tanımı yapmaktadır:                             1)  Bütüncül eşdeğerlik (bire bir)                             2)  Seçimlik  eşdeğerlik (bire çok)                              3)  Yaklaşık eşdeğerlik (bire bir parça) ve                             4)  Sıfır eşdeğerlik (bire sıfır)                             Kade ayrıca hem  yazılı ve  sözlü çeviriyi, hem de  çeviri                      sürecini kapsayan Almanca Translation (Almanca eskimiş bir                      eylem  olan  translatieren’den  türemiş  ad)  terimini  ortaya                       atmıştır.  A.  Neubert  metnin  yeniden  yaratılması  sırasında                      çevirmenin  yaratıcı  olduğu  ve  özgün  düşünceler  geliştirdiği                      yönündeki  düşünceye  gönderme  yapan  “çevirisel  görecelik”                       terimini     önermiştir.  Görecelik           özgünün        çok  sayıdaki                      olanaklarından  türemektedir.  Örneğin  çevirmen  bir  sözcüğü                      seçtiğinde,  metnin  kalanı  bundan  etkilenir,  çünkü  sözcük  bir                       birimler  ağı  (sözcükler,  tümceler)  oluşturmaktadır  (Osimo,                      2011: 289-290; Gromová, Rakšányiová, 2005 : 30-31).                             Localisation / Yerelleştirme – 1. Kaynak metne (veya                       erek  kültürden  farklı  bir  başka  kültüre)  ait  kültürel  öğeleri                      uyarlamaya  dayanan  çeviri  stratejisi.  Erek  metnin  biçimsel                      olarak erek model okurunun  kültürel bağlamına yaklaştırılması                      söz konusudur. Erek kültür  açısından tipik  öğelerin  seçimidir.                       Uzam  bakımından  çeviri  stratejilerinin  sürekliliği içerisinde                      karşı  uçta  yabancılaştırma  bulunmaktadır.  2.  Çeviride,                       küreselleşmeye  bağlı  olarak  gelişen  küresel  yaklaşım;                      yazılımların,  bilişim  araçlarına eşlik eden metinlerin,  vb farklı                      ülkelerden  kullanıcıların  iletişimsel  gereksinimlerine  göre                      uyarlanmasını  içeren bir tür uyarlama.                             M                               Métatexte / Üstmetin – Üstiletişim kuramına göre,  (bir                      başka  metinden  türeyen  veya  onu  anıştıran)  her  tür  ikincil                                                                                                        217","Çeviri Kuramları                         metin.  Özellikle  şu tür metinler  söz konusudur:  1. Çeviri,  ev                       sahibi kültürün metni, eskiden “varış metni” olarak adlandırılan                      çeviri sürecinin  sonucu. 2. Bir başka metni  betimleyen  metin;                      metin dışına ait olan her şey, yani bir metne eşlik eden her şey                      (eleştiri, özet, önsöz, sonsöz, vb) (Osimo, 2011: 295).                              Mémoire de traduction / Çeviri belleği – Çevirmenin                      tutarlı  seçimler  yapmasını  ve  bunları  otomatik  olarak                      yineleyebilmesini  sağlayan yazılım.  Tüm kaynak metni,  çeviri                       yapılırken,  daha  önce  kullanılan  kesitlerle  birlikte  belleğe                      kaydetme olanağı  sunmaktadır.  Böylece, her iki  dildeki  metin                      kesitlerini  içeren  ve  çevirmen  tarafından  sonraki  çevirilerde                       başvurulabilen  bir veri tabanı oluşturulmaktadır.  Yeni kaynak                      metnin bir kesiti (çevirmen tarafından belirlenebilen  bir oranla)                      daha önce çevrilmiş  metinle  çakıştığında,  yazılım  daha önce                      uygulanmış        olan  bu  çözümü  (çevirmen  onaylayabilir,                       reddedebilir  veya yeni metin için  yalnızca  üzerinde  değişiklik                      yapabilir)  önermektedir (Osimo, 2011: 294-295).                             Métonymie  /  Düzdeğişmece  –  (Konuşucu  tarafından                       gerçekte)  Kullanılan    ve  kullanılması  düşünülen  sözcük                      arasındaki mantıksal veya içeriksel benzerlik ilişkisine  dayanan                      anlamsal kayma (anlam değişikliği)  düzeneği. Yakınlık  ilişkisi                       birçok  türden  olabilir:  sebepten  sonuca,  içerikten  (yapıldığı                                                              52                      madde – örneğin, boire un verre ) nesneye, içerenden içerilene,                      vb (Osimo, 2011: 296).                              Modernisation /  Güncelleştirme – Artsürem  eksenini                      ilgilendiren  çeviri  stratejisi.  Çevirmen  erek  metni,  kaynak                      metnin  tarihsel  öğelerini  korumaksızın,  ev  sahibi  kültürün                      güncel durumuna uyarlamayı seçmektedir (Osimo, 2011: 297).                              Modulation / Değiştirim – J.-P. Vinay  ve J. Darbelnet                      tarafından  1958  yılında  tanımı  yapılan  çeviri  yöntemi.  Bakış                      açısını  değiştirmeye  dayanır.  Farklı  değiştirim                    türleri                         52  Ç.N.: Boire un verre Fransızcada Bir kadeh içmek anlamına  gelmekte  olup                      verre  sözcüğü  cam,  yani  kadehin,  bardağın  yapıldığı  maddenin  adıyken,                      nesnenin kendisinin adı olmuştur.                                                                                                      218","Çeviri Kuramları                         bulunmaktadır,  örneğin  olumsuz  karşıtı  ile  değiştirim  (il  est                       beau – il  n’est pas moche), düzdeğişmeceye dayalı  değiştirim,                      vb. Bazı değiştirimler  sözlükselleşmiştir  (mělký – peu profond),                       bu  durumda  (kullanımı  çevirmenin  özgür  seçimine  bağlı)                      gerçek anlamda bir çeviribilimsel  yöntem  söz konusu değildir,                      söz  konusu  dilin  dil  dizgesinin  sunduğu  sözlüksel  araç söz                       konusudur (Vinay-Darbelnet, 1958:  51).                             Motif / Motif ya da Örge – Bir metnin konusu parçalara                      ayrıldığında  ulaşılabilen  en küçük birim  (Osimo, 2011 : 297).                              N                              Naturalisation  /  Doğallaştırma  –  Yabancılaştırmanın                       karşıtı olan çeviri  stratejisi. Stratejiyle  çevirmen metnin  bütün                      kültürel  öğelerini  yerel,  var olan  ve olağan (doğal)  gösterme                      eğilimindedir.  Çeviri  metni  özgün  metinmiş  gibi  gösteren bir                       stratejidir.  Kaynak metni, içine erek kültüre (çevirmenin  kendi                      kültürüne)  ait  kültürel  öğeler  katarak,  değişikliğe  uğratır.                      Doğallaştırma  uzamsal  olduğu  kadar  zamansal  ekseni  de                       etkileyebilir,      böylece       yerelleştirmeyi  kapsadığı            kadar                      güncelleştirmeyi de içine alır (Osimo, 2011: 297).                             Neutralisation /  Yansızlaştırma  –  Çeşitliliğin  kültürel                       bakımdan  giderilmesi,  ayrışıklığın  olumsuzu.  Çevirmenin                      kaynak metindeki kültürel (coğrafi, tarihsel, sanatsal) çeşitliliğe                      her tür gönderimi  ayıklaması  ve böylece erek metni  “yansız”                       (özgün kültürel anlamıyla  özelliksiz,  belirgin  olmayan) kılması                      temeline  dayanan  eğilim.  Doğallaştırma  gerek  uzamsal                      düzlemde,  gerekse de  zamansal  düzlemde  yapılabilir.  1977                      tarihli  ISO 2348 normuna göre, bu yönteme başvurulduğu  açık                       biçimde  belirtilmek  zorundadır.  Çeviri  etkinliğinin  (ülküsel                      olarak)      görevlerinden         biri    kültürel      yansızlaştırmayla                      mücadeledir (Osimo, 2011: 298).                              Norme de la  traduction /  Çeviri  normu  –  Kendisini                      buyrumcu değil,  betimleyici  olarak tanımlayan günümüz  çeviri                      biliminde,  uyulması  gereken  yasalar  anlamında,  artık  norm                                                                                                         219","Çeviri Kuramları                         bulunmamaktadır.  Yine  de,  çevrilmiş  metinleri  (ve karşılıklı                       olarak  kaynak  metinleri)  görgül  olarak  incelerken  ortaya                      çıkarılabilen  (çeviri  sürecinin  ve sonucunun)  düzenliliklerini,                      değişmezlerini konu  alan  bir  araştırma alanı  bulunmaktadır.                       Örneğin,  belirtikleştirmenin,  çevirinin  bir  değişmezi  olduğuna                      yönelik  bir  varsayım ileri  sürülebilmekte  ve bunun  sebepleri                      araştırılmaktadır  (Osimo,  2011:  298).  Betimselci  paradigma                      bağlamında,  norm  sözcüğün  anlamlarından  birinin  tanımına                       karşılık  gelmektedir: “durumların  çoğunda alışılmış,  düzenli ve                      uygun  durum”  (TLFi).  Toury’de  norm  toplumbilimsel  bir                      kavram  olup  herhangi  bir  durumda  belirlenmiş  bir  biçimde                       davranmayı  gerektiren yazılı  olmayan  uylaşımsal  bir  anlaşma                      olarak  tanımlanmaktadır.  Norm  en  azından  kısmen  belli  bir                      toplumca paylaşılan düşünceleri ve değerleri iletmektedir (Pym,                      2012: 89).                             P                               Polysystème / Çoğuldizge –  İçindeki  her  alt  dizgenin                      diğer alt dizgelerle ilişkisi  temelinde ele alındığı  kültürel evrene                       ilişkin  dizgesel anlayış.                             Prototexte / Önmetin – Terimi 1975 yılında  ortaya atan                      Anton  Popovič  (2006:  166)’in  tanımında,  metinlerarası                      sürekliliğin  nesnesi  işlevini  gören  metindir.  Kendisinden                       hareketle çeviri sürecinin başladığı  özgün metin, kaynak metin                      veya çıkış metni (Osimo, 2011 : 304).                             Pseudotraduction /  Sözümona  çeviri –  Çeviri  olma                       iddiasında  bulunan,  resmi  olarak  bir  çeviri  olduğu  belirtilen                      fakat önmetni  bulunmadığı  için  gerçekte hiç de öyle  olmayan                      metin. Popovič bunları  sahte çeviri  olarak da tanımlamaktadır                      (2006:  20).  Dolayısıyla,  yazarın,  okurların  beklentilerinden                       yararlanarak (çeviri metinlerin  yerli yapıtlardan  daha fazla ilgi                      gördüğü bir kültür durumunda) daha geniş bir kitleye ulaşmak                                                                                                        220","Çeviri Kuramları                         amacıyla,    çeviri  olarak  gösterdiği  özgün  bir  metin  söz                       konusudur  (Osimo, 2011: 304-305).                             R                              Realia  / Kültürel nesneler – Orta Çağ  Latincesinden,                       “gerçek nesneler” anlamına gelen sözcük. Çeviribilimde,  terim                      düz  anlam  olarak  kültürel  bakımdan  özgül  maddi  nesneleri                      göstermektedir. “Realia”ları  çevirmek dilsel  olmayan  kültürel                      bir  öğeyi  çevirmek  anlamına  gelir.  Kaynak  kültürü                      hedeflemeyen  amaç odaklı  metinlerde  bu  sözcüklerin  yerine                       kimi  durumlarda  erek kültüre  ait  bir  kültürel  olgu  (“realia”)                      konabilir       (bu     da      çeviri      metnin       doğallaştırılması,                       yerelleştirilmesi  ile  sonuçlanır),  fakat  olağan  koşullarda  bu                      sözcükler değişmeden kalırlar (aktarılırlar) (sonuç olarak erek                      metin yabancılaştırılır) (Osimo, 2011: 305).                             Réécriture / Yeniden yazım  – Sözcük  André Lefevere                       tarafından ev sahibi  kültür  yönelimli  çeviri sürecini nitelemek                      üzere kullanılmaktadır.  Yeniden yazım terimi geleneksel olarak                      metin  incelemeleriyle  ilgili  etkinliklerin  çoğuna  gönderme                       yapabilir:  eleştiri,  çeviri,  yazın  tarihi  yazımı,  metinlerin                      yayımlanması,  seçkilerin bir araya getirilmesi,  özet yazımı,  vb.                      Çeviri  en görünür  ve gücül olarak en etkili  yeniden yazımdır,                      çünkü  bir  yazarın  ve  bir  yapıtın  imgesini  diğer  bir  kültüre                       aktarmaktadır (Osimo, 2011: 308-309).                             Relativisme linguistique / Dilsel görecelik – Amerikalı                      antropolog  Edward Sapir  ve  öğrencisi  Benjamin  Lee  Whorf                       (Sapir Whorf varsayımı)’un  geliştirdiği,  dilin  yalnızca dünyayı                      betimlemediği,  aynı  zamanda ulamlara  ayırma  işlevini  yerine                      getirdiği  düşüncesini  öne  süren  varsayım.  Doğal  bir  dilin                       tanıdığı  ve  sınırlarını  belirlediği  ulamlar  tüm  dillerde  aynı                      değildir,  çeviri sürecinde (özellikle  çeviri farklı kültürlere ait iki                      dil veya dil ailesi bakımından  çok uzak dil toplulukları  arasında                                                                                                        221","Çeviri Kuramları                         yapıldığında)  bu göz önünde bulundurulmalıdır.  Örneğin Whorf                       hopi  dilini  incelemiş  ve  İngilizceyle  karşılaştırmıştır.  Dilsel                      görecelik,  iki  dilin  farklı dilbilgisel  yapılara sahip oldukları  ve                       bunların  gerçekliği  farklı  biçimlerde  algıladıkları  anlamına                      gelmektedir.  “Hopi”  dilinde,              bazı  dilbilgisel      zamanlar                      (İngilizcedeki  son derce karmaşık eylem  zamanları  dizgesiyle                      karşılaştırıldığında)  bulunmamaktadır.  Öte yandan, aynı  dilde                       de, zaman ve uzam ulamları içerisinde düşünmeye alışmış, Hint                      Avrupa  dili  konuşan  kişilerin  sahip  olmadığı  başka  soyut                      kavramlar bulunmaktadır.                                      S                               Skopos / Skopos – Yunanca “amaç” sözcüğünden gelir.                      Skopos  kuramında,  çeviri  eyleminin  skopos’u  veya  amacı,                      süreçte  karar  almanın  birincil  ilkesidir  (Nord,  2008:  167).                      Skopos  kuramı  yetmişli  yılların  sonunda  ve seksenli  yıllarda                       Katharina Reiss  ve Hans Vermeer tarafından  geliştirilmiştir;                      kuram,  dilbilimsel  ve biçimsel  kuramlardan,  daha işlevsel  ve                      toplumsal  kültürel  bir  çeviri  anlayışına  geçişi yansıtmaktadır.                       Söz  konusu  çeviri  kuramının  temel  ilkesi,  diğer  her  insan                      etkinliği  gibi,  çevirinin  de  bir  amaç  (skopos)  güttüğüdür.                      Çevirmen  kimi  özel  durumlarda  kaynak metnin  sahip  olduğu                       amacı bir  yana bırakıp,  çeviri  süreci boyunca,  erek kültürden                      beklenen amacın peşinden gidebilir  (Osimo, 2011: 313).                             Stratégie traductive / Çeviri stratejisi – Kaynak kültür                      metnini  erek  kültüre  aktarmak  üzere  çevirmen  tarafından                       uygulanan yöntemler bütünü. Aynı metni çevirmek için birçok                      stratejiye başvurulabilir,  bu stratejiler  çok sayıda etkene göre                                                                                                       222","Çeviri Kuramları                         değişiklik  gösterebilir:  çeviri  metne  yüklenen  baskın  işlev,                       metnin  seslendiği  model  okur  ve çevirmenin  kişiliği  (Osimo,                      2011: 316-317).                         T                               Téléologie / Erekbilim – Eski Yunanca telos (erek, amaç)                      ve logos (söylem) sözcüklerinden  gelir. Amacın, belli  bir ereğe                      yönelmenin  felsefi olarak araştırılması.                              Texte cible/ texte d´arrivée (TC/TD) /  Erek metin /                      Varış  metni – Çeviri  sürecinin  sonucu,  “çeviri  metin”  veya                      translatum sözcüklerinin eşanlamlısı olarak kullanılırlar  (Nord,                      2008: 167-168).                              Texte source/ texte de départ (TS/TD) / Kaynak metin                      / Çıkış metni – Çeviri projesinin  parçasını oluşturan ve çeviri                      eylemi ile çevrilecek olan metin (Nord, 2008: 168).                             Think-Aloud  Protocols  (TAP)  /  Sesli  Düşünme                      Protokolleri – Çeviri sırasında çevirmenin kafasından geçeni                       sözel  olarak  ortaya çıkarmaya dayalı  teknik.  Tekniğin  amacı                      çeviri  sürecinin  görgül  olarak betimlenmesidir  (Osimo,  2011:                      319).                              Traduction  /  Çeviri –  1.  Bir  metnin  bir  doğal  dilden                      ötekine aktarımı  (dillerarası  çeviri). 2. Bir yapıtın  bir  sanatsal                      biçimden  ötekine  aktarımı  (göstergelerarası  çeviri).  3.  Bir                      metnin aynı doğal dil  içerisinde  bir biçimden  ötekine aktarımı                       (diliçi  veya açımlama çevirisi).  1977 tarihli  ISO 2384  normu                      yayımlanan  bir  çevirinin  biçimsel  sunumunu  kurallara                      bağlamaktadır. Çeviri bir belgenin temel öğeleri yazar, redaktör,                       başlık,  çeviri  türü  (tamamı,  kısmen  veya  indirgenmiş),                      çevirmenin adı, yayıncının  adı, yayın yeri ve tarihi, ISBN (süreli                      yayınlar için ISSN), yayın sayısı, özgün metnin dili  (ISO /R 639                      normuna göre) (Osimo,  2011:  320-321). 1. Bir kaynak metnin                       bir  erek  metne  dillerarası  aktarımı  (Gouanvic,  2007:43);                      uyarlama,  taklit,  sözümona  çeviri  gibi  diğer  üstmetinsel                                                                                                        223","Çeviri Kuramları                         uygulamalardan ayrılan özel bir etkinlik.  Çeviri kendini  olduğu                       gibi  sunan  bir  etkinliktir  (Erek  metnin  başında  yazarın  ve                      çevirmenin  adını,  yanı  sıra  alt  yazı  olarak  veya kitabın  son                      sayfasında,  kaynakça bilgileriyle  birlikte  özgün  dili  belirtir).                       Her tür çeviri, kaynak yayıncı  ve erek yayıncı, erek yayıncı ve                      çevirmen arasında imzalanan özel sözleşmelere rağmen, kaynak                      yazarın manevi mülkiyeti  olarak kalır (Gouanvic, 2007: 44).                             Translation  Studies  /  Çeviri  Araştırmaları  –                       Çeviribilim  dalının  (çeviri  bilimi)  İngilizce  adı olup  İngilizce                      konuşulan ülkeler dışında bile çeviribilim’in eşanlamlısı  olarak                      kullanılmaktadır.  Dal genel çeviri kuramı, özel çeviri biçimleri                      kuramı,  çeviri tarihi  ve çeviri kuramları,  çeviri uygulaması  ve                       eğitimi  kuramı  şeklinde  bölümlere  ayrılabilmektedir.  Değilse,                      terim  her  şeyden  önce  Betimsel  Çeviri  Araştırmaları  ekolü                      (DTS,  Descriptive  Translation  Studies)  ve  çoğuldizge                       kuramcıları ile ilişkilendirilmektedir  (Osimo, 2011: 309).                             Transposition  /  Dönüştürüm  –  J.-P.  Vinay  ve  J.                      Darbelnet  tarafından  1958’de  tanımladıkları  çeviri  yöntemi.                       Dilbilgisel  ulamı  değiştirmeye (eylemi ada, belirteci sıfata, vb)                      dayanmaktadır (Vinay-Darbelnet, 1958: 50).                              U                              Unité de  traduction  /  Çeviri  birimi  –  Çeviri  süreci                       boyunca  alt öğelerine  ayrılamayan  dilsel  veya dilsel  olmayan                      göstergelerden  oluşan  birim.  Dilbilimsel  çeviri  yaklaşımları                      çerçevesinde, çeviri  birimleri  biçimbirimden,  sözcüğe, öbeğe,                       tümceye, paragrafa, hatta metne kadar uzanır.  İşlevselci çeviri                      yaklaşımları  işlevsel  birimler  belirlemeye  çalışırlar  (Nord,                      2008:  168),  bu  da birimin  doğasının  ve kapsamının  çevirinin                       amacına göre değişeceği anlamına gelmektedir.                                                                                                         224","Çeviri Kuramları                                Universaux  de  traduction  /  Çeviri  evrenselleri  –                       Günümüz  çeviribiliminde  epeyce tartışmalı  bir  kavram  olup                      tüm  dillerarası  çeviri  süreçlerinde  ortak  olan,  içinde  örneğin                      yalınlaştırma,      yinelemeden         kaçınma  eğilimi,          açıklama,                       olağanlaştırma,  vb’nin  de  olduğu,  değişmez  özellikler                      bulunduğunu  ileri  sürer.  Metinlerde,  üç  tür  yalınlaştırma                      gözlemlenmektedir:  sözlüksel,  sözdizimsel  ve biçemsel. Blum-                       Kulka ve Levenston’a göre, sözlüksel yalınlaştırma  daha az tip-                      sözcük  (farklı  sözcük)  kullanmaya  dayanmaktadır.  Biçemsel                      düzeyde,  uzun  tümcelerin  bölünmesine,  gelişmiş  tümce                      kuruluşlarının       yerine  daha  kısa  eşdizimli               sözcüklerin                       konmasına  ve  yinelenen  bilgilerin  silinmesine  dayanan  bir                      yalınlaştırma  gözlemlenmektedir.  Gideon  Toury  iki  yasa                      tasarlamıştır: artan ölçünlüleştirme  ve geçişim. Birincisine  göre,                      erek  kültür  kaynak  metninkinden  daha  etkili,  daha  saygın                       olduğunda,  kültürel  olarak  özgül  özellikler  erek  dile  daha                      tanıdık  gelen seçenekler lehine  değiştirilmekte  veya göz  ardı                      edilmektedir.  İkinci yasaya göre, eğer kaynak metin  erek metne                       göre  daha  saygın  bir  kültürden  geliyorsa,  bu,  erek  metin                      üzerinde  geçişimlere  yol  açmaktadır.  Toury  çevirmenin                      deneyiminin  de,  sonuç olarak  çeviri  metin  üzerinde  var olan                      geçişimlerin  sayısını  belirleyen  önemli  bir  etken  olduğunun                       altını  çizmektedir (Osimo, 2011: 327-329).                                                                                                                             225","Çeviri Kuramları                         KAYNAKÇA                          ÁLVAREZ,  Román,  VIDAL,  M.  Carmen  África  (eds.)  :                              Translation, Power, Subversion. Topics in Translation 8.                              Multilingual  Matters Ltd, Clevedon, 1996.                        BALLARD, Michel  :  De Cicéron  à Benjamin.  Traducteurs,                               traduc- tions,  réflexions. Presses Universitaires de Lille,                              1992.                        BALLARD, Michel et D ́Hulst, Lieven (eds.) : La Traduction                               en  France à  l ́âge  classique.  Presses Universitaires  du                              Septen- trion,  Lille III, 1996.                        BASSNETT, Susan : La traduzione. Teorie e pratica. Strumenti                               Bompiani,  Milano,  2009 (4a ed.) (1a ed. 1993).                        BASSNETT, Susan, TRIVEDI, Harish (eds.) :  Post-Colonial                              Translation.  Theory and Practice. Routledge,  London  /                              New York, 1999.                         BASSNETT, Susan : Translation studies. Routledge, London /                              New York, 1992 (1980).                        BENJAMIN, Walter : La Tâche du traducteur (1923). Traduit                               par M.  de Gandillac.  In Walter  Benjamin,  Oeuvres I.                              Gallimard,  Paris, 2000, pp. 244-262.                        BERMAN,  Antoine  :  L ́épreuve  de  l ́étranger.  Culture  et                               traduction  dans  l ́Allemagne  romantique.  Gallimard,                              Paris, 1984.                        BOCQUET, Claude  :  La traduction  juridique.  Fondement  et                               méthode. De Boeck, Bruxelles, 2008.                                                                                                          226","Çeviri Kuramları                         CARY, Edmond : Les grands traducteurs français. Librairie de                               l ́Université Georg \& Cie, Genève, 1963.                        DOTOLI, Giovanni  : Traduire  en français du Moyen-Âge au                                    e                              XXI siècle. Hermann Éditeurs, Paris, 2010.                       ECO, Umberto : Dire presque la même chose. Expériences de                               traduction.  Grasset,  Paris,  2010,  orig.  it.  Bompiani,                              Milano,  2003.                        EVEN-ZOHAR, Itamar: La posizione della letteratura tradotta                               all ́interno  del polisitema  letteratio. In Nergaard, Siri  (a                              cura  di):  Teorie  contemporanee  della  traduzione.                              Strumenti Bompiani,  Milano,  1995,  pp. 225-238,  traduit                              de  l ́anglais  («  The  Position  of  Translated  Literature                              within  the  Literary  Polysystem  »,  1978)  par  Stefano                               Traini.                        FIŠER, Zbynek : Preklad jako kreativní proces. Teorie a praxe                               funkcionalistického  překládání. Host, Brno, 2009.                        FLOTOW, Luise von : Translation and Gender. Translating in                              the «  Era  of  Feminisme  ».  St.  Jerome  Publishing  and                              University  Of  Ottawa Press,  Manchester and  Otawa,                               1997.                        GENTZLER,  Edwin:  Teorie  della  traduzione.  Tendenze                              contemporanee. 2010,  De Agostini  Scuola  Srl,  Novara                               (UTET, Torino,  1998),  orig. Contemporary  Translation                              Theories,  1993,  traduit  de  l ́anglais  par  Maria  Teresa                              Musacchio.                        GILE, Daniel : La traduction. La comprendre, l ́apprendre. PUF,                               Paris, 2005.                                                                                                          227","Çeviri Kuramları                         GOUANVIC, Jean-Marc : Pratique sociale de la traduction. Le                               roman réaliste américain dans le champ littéraire français                              (1920-1960). Artois Presses Université, Arras, 2007.                        GROMOVÁ, Edita, RAKŠÁNYIOVÁ, Jana : Translatologické                               reflexie. Book \& Book, Bratislava, 2005.                        GRYGAR, Mojmír  : Slovo, písmo, text. O strukturalismu a de-                              konstrukci. Sládek, Ondrej (ed.) :  Ceský strukturalismus                              po poststrukturalismu.  Host, Brno, 2006.                         GUIDÈRE, Mathieu : Introduction à la traductologie. Penser la                              traduction : hier,  aujourd ́hui,  demain. De Boeck, Paris,                              2010.                         HATIM, Basil,  MASON, Ian :  Teoría de la  traducción.  Una                              aproximación  al  discurso.  Barcelona  :  Editorial  Ariel,                              1995, orig. Discourse and the Translator. Londres 1990,                               traduit de l ́anglais  par Salvador Peña.                        HAUSENBLAS, Karel : « Úvodem k druhému vydání ». Levý,                              Jirí : Umení prekladu. Apostrof, Praha, 2012, pp. 13-18.                         JETTMAROVÁ, Zuzana : « Predmluva ke ctvrtému vydání ».                              Levý, Jirí  : Umení prekladu. Apostrof, Praha, 2012, pp.                              5-12.                         JACOBSON, Roman : Essais de linguistique  générale. 1. Les                              fondations  du  langage.  Les Éditions  de Minuit,  Paris,                              (1963) 2003.                         LADMIRAL,  Jean-René  :  Traduire.  Théorèmes  pour  la                              traduction. Gallimard,  Paris, 1994.                                                                                                             228","Çeviri Kuramları                         LEFEVERE,  André  -  BASSNETT,  Susan  :  Translation  /                               History  / Culture.  A Sourcebook. Routledge,  London  /                              New York, 1992.                        LEVÝ,  Jirí:        Bude  literární        veda  exaktní  vedou  ?                               Ceskoslovenský spisovatel, Praha, 1971.                        LEVÝ, Jirí: Umení prekladu. Ceskoslovenský spisovatel, Praha,                              1963.                         LEVÝ,  Jirí  :  La  traduzione  come  processo  decisionale.  In                              Nergaard, Siri  (a cura di):  Teorie contemporanee della                              traduzione.  Strumenti  Bompiani,  Milano,  1995,  pp. 63-                               83,  traduit  de  l ́anglais  («  Translation  as  a  Decision                              Process », 1967) par Stefano Traini.                        MALINGRET, Laurence : Stratégies de traduction : les Lettres                               hispaniques  en  langue  française.  Artois  Presses                              Université, Arras, 2002.                        MESCHONNIC,  Henri  :  Éthique  et  politique  du  traduire.                              Verdier, 2007.                         MIKO, František : \"La théorie de l´expression et la traduction\".                              In:   James S.  Holmes, Frans de  Haan,  Anton  Popovič                              (éds.): The Nature of Translation. Essays on the Theory                              and Practice of Literary Translation. Publishing House of                               the Slovak  Academy of  Sciences,  Bratislava.  Mouton,                              The Hague - Paris, 1970, pp. 61-77.                        MONTAIGNE, Michel de : Essais. Tome II. Garnier Frères, Pa-                               ris,  1865,  nouvelle  édition  complétée  par M. J.-V. Le                              Clerc, précédé d ́une étude sur Montaigne de M. Prévost-                              Paradol de l ́Académie française.                                                                                                           229","Çeviri Kuramları                         MORINI, Massimiliano  : La traduzione. Teorie. Strumenti. Pra-                               tiche. Sironi Editore, Milano,  2007.                        MOUNIN, Georges : Les problèmes théoriques de la traduction.                              Gallimard,  Paris, 1963.                         MOUNIN,  Georges  :  Teoretické  problémy  prekladu.                              Karolinum,  Praha, 1999,  traduit du français par Milada                              Hanáková.                         MOUNIN, Georges : Linguistique  et traduction. Dessart et Mar-                              daga, Bruxelles, 1976.                        MOYA,  Virgilio  :  La  selva  de  la  traducción.  Teorías                              traductológicas contemporáneas. Madrid : Cátedra, 3a ed.                               2010 (1a ed. 2004).                        MUKAŘOVSKÝ, Jan  :  Básnická  pojmenování  a  estetická                              funkce jazyka. Studie II, Host, Brno, 2007, pp. 74-81.                         MUKAŘOVSKÝ, Jan :  Studie  II. Host, Brno,  2007. Préparé                              pour l ́édition  par Miroslav Cervenka et Milan Jankovic.                         NERGAARD, Siri (a cura di):  La teoria della traduzione  nella                              sto- ria. Strumenti Bompiani,  Milano,  1993.                        NERGAARD,  Siri  (a  cura  di):  Teorie  contemporanee  della                              tradu- zione. Strumenti Bompiani,  Milano, 1995.                         NEWMARK, Peter : Manual de traducción. Madrid : Cátedra,                              6a  ed.  2010  (1a  ed.  1992),  orig.  A  Textbook  of                               Translation. 1987, traduit de l ́anglais  par Virgilio  Moya.                        NORD,  Christiane  :  La  traduction:  une  activité  ciblée.                              Introduction  aux  approches  fonctionnalistes.  Arras:                                                                                                         230","Çeviri Kuramları                                 Artois  Presses Université,  2008.  Traduit  de  l ́anglais                               Translating  as  a  Purposeful  Activity.  Functionalist                              Approaches Explained (1997) par Beverly Adab.                        OSEKI-DÉPRÉ, Inês : Théories et pratiques de la traduction                               littéraire. Armand Colin,  Paris, 2011 (1999).                        OSIMO,  Bruno  :  Manuale  del  traduttore. Guida  pratica con                              glossario. Hoepli,  Milano, 2011 (3a ed.).                         OSIMO, Bruno : Traduzione e qualità. La valutazione in ambito                              accademico e professionale. Hoepli, Milano,  2004.                        OSIMO, Bruno : Storia della traduzione. Hoepli, Milano, 2002.                              OUSTINOFF, Michaël :  La traduction. PUF, Que sais-                               je?, Paris, 2007.                        POPOVIČ,  Anton  :  La  scienza  della  traduzione.  Hoepli,                              Milano,  2006 (orig. 1975).                         PYM, Anthony : Teorías contemporáneas de la traducción. Tar-                              ragona, 2012. Traduction d ́une version partielle du livre                              Exploring  Translation  Theories,  Routledge,  2010.                               Traduit  de  l ́anglais  par N.  Jiménez,  M.  Figueroa,  E.                              Torres, M. Que- jido,  A. Sedano et A. Guerberof.                        REISS, Katharina, Vermeer, Hans J. : Fundamentos  para una                               teoría  funcional  de  la  traducción.  Madrid  :  Ediciones                              Akal,  1996,  orig.  Tübingen  1991,  traduit  de l ́allemand                              Grundlegung  einer  allgemeine  Translationstheorie  par                              Sandra García Reina et Celia Martín de León.                         REISS, Katharina : Problématiques de la traduction. ECONO-                              MICA, Paris, 2009. Traduit de l ́allemand  par Catherine                              A. Bocquet. Préface de Jean-René Ladmiral. Orig. all.                                                                                                         231","Çeviri Kuramları                                 Grundfragen              der         Übersetzungswissenschaft,                               WUV/Universitätsverlag, Vienne, 1995.                        SAPIRO, Gisèle (dir.) : Translatio. Le marché de la traduction                              en France à l ́heure de la mondialisation.  CNRS Éditions,                               Paris, 2008.                        SELESKOVITCH, Danica, LEDERER, Marianne : Interpéter                              pour traduire. Didier Érudition  (Klincksieck), 2001.                         SELESKOVITCH, Danica, LEDERER, Marianne : Pédagogie                              rai-  sonnée  de  l ́interprétation.  Didier  Érudition                              (Klincksieck), 2e éd., 2002.                         SNELL-HORNBY, Mary : Estudios de traducción. Hacia una                              perspec- tiva integradora. Salamanca : Ediciones Almar,                              1999, orig. Translation Studies: An Integrated Approach,                              Amsterdam/ Philadelphia,  1988,  traduit de l ́anglais  par                               Ana Sofía Ramírez.                        STEINER, George : Après Babel. Une poétique du dire et de la                              traduction. Albin Michel, Paris, 1998. Orig. angl. Oxford,                              1975.  Traduit  par  Lucienne  Lotringer  et  Pierre-                               Emmanuel Dauzat.                        TOURY, Gideon : Descriptive translation studies and beyond.                              Amsterdam, Philadelphia  :  John  Benjamins  Publishing                              Company, 1995.                         TOURY, Gideon  :  Los estudios  descriptivos  de traducción  y                              más allá. Metodología  de la investigación  en estudios de                              traducción. Cátedra, Madrid, (orig. 1995) 2004.                         VENUTI, Lawrence : L ́invisibilità  del  traduttore. Una storia                              della  traduzione.  Armando,  Roma,  1999.  Orig.  angl.                                                                                                         232","Çeviri Kuramları                                 Routledge, London, 1995. Traduit de l ́anglais par Marina                               Guglielmi.                        VENUTI, Lawrence : Gli  scandali della  traduzione. Guaraldi,                              (orig. 1998) 2005.                         VAN HOOF, Henri  :  Histoire  de la  traduction  en  Occident.                              France, Grande-Bretagne, Allemagne, Russie, Pays-Bas.                              Éditions  Duculot, Paris - Louvain-la-Neuve, 1991.                        VINAY, Jean-Paul, DARBELNET, Jean : Stylistique comparée                               du  français et  de  l´anglais : méthode de  traduction.                              Didier, Paris, 1958.                        ZUBER, Roger : Les «belles infidèles»  et la formation du goût                               classique. Albin Michel, Paris, 1995 (1968).                           SITE KAYNAKÇASI                         Constructing  a sociology  of  translation,  edited  by  Michaela                              Wolf,  Alexandra Fukari. Amsterdam ; Philadelphia  : J.                              Benjamins Pub. Co., 2007 (Benjamins translation library                              (BTL), ISSN 0929-7316  ; 74), consulté le 17 juin  2013                         Functional  approaches  to  culture  and  translation:  selected                              papers  by  José  Lambert,  edited  by  Dirk  Delabastita,                              Lieven D ́Hulst,  and Reine Meylaerts. Philadelphia  :  J.                               Benjamins, 2006                        site.ebrary.com/lib/masaryk/docDetail.action?docID=1014675                              2\& p00=anthony%20pymconsulté  le 18 juin  2013                                                                                                              233","Çeviri Kuramları                         La Manière de bien traduire d ́une langue en l ́autre (1540), dis-                               ponible  sur le site de Gallica,  Bibliothèque  nationale  de                              France, gallica.bnf.fr, consulté le 1er septembre 2011                        www.mshs.univ-poitiers.fr/Forell/CC/1Chapitre3.rtf,  consulté                               le 1er septembre 2011                        Gaspard de Tende, De la traduction,  ou Règles pour apprendre                              à traduire la langue latine en langue françoise. Gaspard                               de Tende, sieur de l ́Estang, 1660, disponible  sur                        scholarworks.umass.edu/cgi/viewcontent.                              cgi?article=1093\&context=french_translators\&sei-                              redir=1#search=%22gaspard%20de%20tende%22,                               consulté le 1er septembre 2011                        Friedrich Schleiermacher, Des différentes méthodes du traduire                              (Conférence lue le 24 juin 1813 à l ́Académie Royale Des                               Sciences de Berlin.), traduit par Antoine Berman, Éd. du                              Seuil,  Points Essais # 402 © 1999, pages 31-57, extraits                              disponibles  sur le site                         www.philo5.com/Les%20philosophes%20Textes/Schleierma-                              cher_MethodesDuTraduire.htm,                 consulté       le     1er                              septembre 2011                        Walter       Benjamin,         www.erudit.org/revue/meta/2000/v45/                               n4/002221ar.pdf,  consulté le 1er septembre 2011                        Jacques Derrida - «Psyché, Inventions de l ́autre (tome 1)», Ed                              :  Galilée,  1987,  p.224  -  Les  tours  de  Babel,                               www.idixa.net/  Pixa/pagixa-1006211837.html,  consulté                              le 1er septembre 2011                                                                                                             234","Çeviri Kuramları                         Ezra Pound et les Translation workshops: www.interromania.                               com/studii/sunta/stefanink/stefanink_theo_trad.htm,                              consulté le 1er septembre 2011                        Théorie interprétative :                         www.interromania.com/studii/sunta/stefanink/stefanink_                              theo_trad.htm, consulté le 1er septembre 2011                        Translation Studies :                         www.cairn.info/revue-actes-de-la-recherche-en-sciences-so-                              ciales-2002-4-page-3.htm,  consulté  le  1er  septembre                              2011                        Pier-Pascale  Boulanger  :  L ́épistémologie  cinétique  de  la                               traduction  :  catalyseur  d ́éthique.  Annick  Chapdelaine                              (dir.) : Traduction, éthique et société / Translation, Ethics                              and Society. Volume 17, numéro 2, 2e semestre 2004, p.                              57-66,  ISSN  :  0835-8443  (imprimé)  1708-2188                              (numérique),                                                   www.                               erudit.org/revue/ttr/2004/v17/n2/013271ar.html,                              consulté le 13 février 2013                         Translation  [electronic resource] : theory and practice : a his-                              torical reader / edited by Daniel Weissbort and Astradur                              Eysteinsson.  Oxford  ; New York  :  Oxford  University                              Press, 2006.                         site.ebrary.com/lib/masaryk/docDetail.action?docID=1023366                              7 , consulté le 21 juin 2013                        www.obecprekladatelu.cz/cz/aktualni-a-obecne-informace/                              obecne-informace, consulté le 28 août 2013                                                                                                            235","Çeviri Kuramları                         www.jtpunion.org/spip/article.php3?id_article=1,  consulté  le                               28 août 2013                        www.biblegateway.com/passage/?search=Gen%C3%A8se%2                              0 11\&version=NEG1979,  consulté le 28 août 2013                         www.fit2014.org/index.php?lang=fr\&content=080000.php,                              consulté le 2 octobre 2013                        de.wikipedia.org/wiki/Gideon_Toury,  consulté  le  27  octobre                              2013                         en.wikipedia.org/wiki/Hans_Vermeer,  consulté  le  27  octobre                              2013                        de.wikipedia.org/wiki/Hans_J._Vermeer, consulté le 27 octobre                               2013                        de.wikipedia.org/wiki/Katharina_Reiß,  consulté  le  27 octobre                              2013                         de.wikipedia.org/wiki/Christiane_Nord,  consulté le 27 octobre                              2013                        es.wikipedia.org/wiki/Eugene_Nida,  consulté  le  27  octobre                               2013 en.wikipedia.org/wiki/Eugene_Nida,  consulté le 27                              octobre 2013                        cs.wikipedia.org/wiki/Teleologie,  consulté le 27 octobre 2013                        www.revues-plurielles.org/_uploads/pdf/6/113/ei_113_lavault.                               pdf, consulté le 27 mars 2013                        www.slovnikceskeliteratury.cz/showContent.jsp?docId=518,                              consulté le 18 décembre 2013                                                                                                          236","Çeviri Kuramları                         www.phil.muni.cz/fil/scf/komplet/mukar.html,  consulté  le  18                               décembre 2013                         Les théories de la traduction                       Zuzana Raková                      Vydala Masarykova univerzita  v roce 2014 1. vydání,  2014                       Sazba elektronické verze Milan Vilímek  Jihlavský                       ISBN 978‒80‒210‒6891‒9                                                                                                                                                               237"];